Broze stabiliteit

Bert van den Braak is verbonden aan het Parlementair Documentatie Centrum van de Universiteit Leiden

"'t Was me 't jaartje wel", zou Wim Kan ongetwijfeld hebben gezegd. Uiteraard zal de toekomst moeten leren of 2012 echt zo'n politiek turbulent jaar was als we nu denken, maar het zou verbazen als die typering ook op termijn geen stand houdt.

Eerst stapte de leider van de grootste oppositiepartij op, toen viel toch vrij onverwacht het eerste kabinet-Rutte, daarna wisten centrumpartijen razend snel een 'parlementair' akkoord te bereiken over de begroting 2013, vervolgens leverden de verkiezingen de terugkeer van twee middenpartijen op en ten slotte slaagde de formatie - zonder koningin - sneller dan verwacht.

Ook de uitkomst van de formatie (VVD en PvdA) en de nasleep in de vorm van een 'opstand' bij de VVD waren opmerkelijk. Daaraan kunnen nog worden toegevoegd het vertrek van Hero Brinkman, de verkiezing van een nieuwe CDA-leider, de ruzie(s) in de PVV-fractie, de perikelen bij GroenLinks en de affaire-Verdaas. En dat alles tegen de achtergrond van een derde economische dip en een internationale financiële crisis.

Het is moeilijk nu al te duiden wat de verdere gevolgen zullen zijn, bijvoorbeeld waar het gaat om de positie van de Eerste Kamer of de terugkeer van het midden. Duidelijk is wel dat de samenwerking met de PVV zowel bij het CDA als de VVD diepe sporen heeft achtergelaten. Dat wil niet zeggen dat dit nooit meer voor herhaling vatbaar is, maar een nieuwe rol voor de PVV als pseudo-regeringspartij lijkt ver weg. Aan de andere flank bleef de verwachte winst SP na een teleurstellend verlopen verkiezingscampagne uit. Dat liet vooral ook zien dat regeringsdeelname van die partij nog alleszins voor de hand liggend. Dat is omdat er zowel grote inhoudelijke verschillen zijn, maar ook omdat er twijfel kan zijn over de beschikbaarheid van ministeriabele personen.

Virtuele electorale winst die zich nu zowel voor PVV als SP aftekent, duidt erop dat de rol van de flanken nog geenszins is uitgespeeld. Maar dat zou er ook wel eens toe kunnen leiden dat het 'midden' alleen maar meer naar elkaar toe wordt gedreven. De vanwege de zwakke positie in de Senaat bestaande noodzaak voor het kabinet om bredere steun te zoeken, kan daarvoor zelfs een versterkende factor betekenen. Het afgelopen jaar liet al zien dat alle middenpartijen bereid zijn om, indien nodig, samen te werken. De PvdA weigerde dat nog in het voorjaar, maar wel toonde des te meer bereidheid na de verkiezingen. Daarbij leek de boodschap tevens te zijn: er moet nu maar weer eens worden geregeerd en wij (PvdA en VVD) mogen niet weglopen voor die verantwoordelijkheid.

Tot verrassing van sommigen leidde het niet aanhaken van de PvdA bij het Lente-akkoord juist niet tot een electorale afstraffing, maar bood het die partij de gelegenheid om zelfstandig en zelfbewust onder leiding van Diederik Samsom de verkiezingen in te gaan. De VVD wist voornaamste concurrent PVV van zich af te houden door een harde campagne, met nogal wat beloften. Het is de vraag of het CDA, de traditionele concurrent van de VVD, zich zal weten te herstellen. Een nieuwe, eigen koers lijkt alleen mogelijk in het midden, terwijl potentiële kiezers meer ter rechterzijde lijken te zitten.

En verder is het de vraag of de zowel door VVD als PvdA geuite wens om nu eindelijk eens een stabiel kabinet te vormen, bewaarheid kan worden. Je kunt echter stellen dat ieder kabinet waarbij, anders dan onder Rutte I, voor de PVV geen rol is weggelegd, per definitie stabieler is. Wat dat betreft is enig optimisme wel op zijn plaats. VVD en PvdA zijn bovendien niet direct elkaars electorale concurrenten en kunnen elkaar wel wat gunnen.

Niemand zit bovendien op verkiezingen te wachten. Externe factoren (zoals nieuwe tegenvallers, verdieping van de eurocrisis), latente spanningen (zoals over de verkorting van de ww-duur) en interne oppositie blijven echter op de loer liggen. De wankele positie van het kabinet in de Eerste Kamer mag evenmin veronachtzaamd worden.

Zo is 2012 met meer politieke stabiliteit geëindigd dan waarmee het begon, maar hoe duurzaam dat is moet nog blijken.

Deze bijdrage verscheen in 'De Hofvijver' nr. 24 d.d. 31 december 2012.