Von der Leyen en de vaccinstrategie: een smeulend vuur van kritiek kan zomaar weer oplaaien

Nadat de Europese Commissie crisisjaar 2020 jubelend afsloot met een goedgekeurd coronavaccin, een brexitdeal, en het vooruitzicht op een betere VS-relatie met een nieuwe Amerikaanse president, kan de u-bocht twee maanden later bijna niet groter zijn. Eerst wekte de Commissie woede bij het Europees Parlement en de lidstaten door de vaccinatieproductie schromelijk te onderschatten. Bij de vaccindistributie kwam de relatie met het VK bovendien direct onder druk te staan doordat Commissievoorzitter Ursula von der Leyen de export van vaccins wilde verbieden, en daar desnoods grenscontroles tussen Noord-Ierland en Ierland voor over had. De brexitdeal bleek voor de Europese Commissie dus niet zo in beton gegoten als het lijkt. Tot overmaat van ramp reisde de Hoge Vertegenwoordiger Josep Borrell af naar Moskou, waar hij een grote diplomatieke nederlaag leed. De Europese Commissie leidt gezichtsverlies, en dat in een geopolitieke en gezondheidscrisis. Er blijkt steeds weer druk van buitenaf nodig te zijn om de Commissie bij te sturen. Hoeveel krediet heeft Von der Leyen nog om aan te blijven?

Von der Leyen en de vaccinstrategie

Vorige week woensdag publiceerde de Europese Commissie een nieuwe coronavaccinstrategie, nadat de druk vanuit de lidstaten, het Europees Parlement en vanuit het Verenigd Koninkrijk ervoor zorgde dat de Commissie niet anders meer kon. De nieuwe vaccinstrategie wijkt nogal af van de vorige, wat erop duidt dat de politieke druk om te handelen enorm was.

Ten eerste versnelt de Commissie de goedkeuringsprocedures van vaccins, terwijl één van de pijlers juist de langzame, doch solide, gedegen procedure van het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) was. De EU verdedigde steeds weer die route om vertrouwen in vaccins op te wekken en eventueel fabrikanten aansprakelijk te kunnen houden als er iets mis bleek. Schaarste van vaccins, een falend distributiebeleid en maatschappelijke druk om de maatschappijen zo snel mogelijk weer te openen, zorgen voor een draai. Ten tweede wijzigt de financiële kant van de vaccinstrategie nogal. Waar de EU vorig jaar vooral op prijs onderhandelde bij de aankoop van vaccins, gaat de EU nu onderhandelen op aantallen. De geldkraan gaat open. Deze strategiewijziging heeft al geresulteerd in de aankoop van 200 miljoen extra vaccins, een deal die vorige week direct beklonken werd. Het is echter niet helemaal duidelijk waar de rekening van deze dure draai komt te liggen.

Met deze koerswijziging lijkt de Commissie, althans voor nu, uit de problemen. Dat betekent echter niet dat de krassen die Von der Leyen opliep ook verdwenen zijn. De kritiek op de oorspronkelijke vaccinstrategie is namelijk slechts olie op een al langer smeulend vuurtje van wantrouwen tegenover Von der Leyen. Zij staat er als voorzitter om bekend zich te omringen met slechts een kleine groep vertrouwelingen, waarbij ze haar oor laat hangen naar vooral de Duitse invloed op de EU. Veel tegenspraak heeft ze in haar directe staf niet georganiseerd, zo zeggen bronnen in Brussel. Voor een voorzitter die het liefst alles in eigen hand houdt, is dat een gevaarlijke combinatie.

Weinig op de voorgrond in tijden van crisis

Bovendien bestaat in de Brussel al een tijdje de kritiek dat Von der Leyen vooraan staat bij het aankondigen van succes, maar weinig zichtbaar is als er verantwoording moet worden afgelegd voor fouten. Zij stond bijvoorbeeld vooraan toen de EU de Green Deal van Frans Timmermans aankondigde en gaat prat op het feit dat digitalisering het speerpunt is van de EU in de komende jaren. Toen de coronacrisis echter begon in februari 2020, was zij onzichtbaar. Lidstaten sloten de grenzen en het werd duidelijk waar op dat moment de werkelijke macht lag: bij de Europese Raad. Het waren de regeringsleiders die een gemeenschappelijk herstelfonds wisten uit te onderhandelen op Frans-Duits initiatief en zij troffen een regeling voor de werking van de interne markt in coronatijd. Op dat moment was Von der Leyen vooral zoekende naar haar rol in dat Europese krachtenveld, niet geholpen voor de matige bevoegdheden van de Commissie op volksgezondheidsterrein.

Exemplarisch voor de zichtbaarheidskritiek is het debat in het Europees Parlement van twee weken geleden, waar de Commissie op het matje werd geroepen voor de falende vaccinstrategie. Von der Leyen, die een groot deel van de vaccinstrategie coördineert, ging door het stof in haar verklaring aan het parlement, maar wachtte kritiek niet af. Na haar verklaring vertrok zij en liet het debat over aan eurocommissaris Kyriakides. En dat terwijl Von der Leyen alle verantwoordelijkheid claimde toen de strategie gepresenteerd werd, en opnieuw toen in december de eerste vaccins binnenkwamen. Sterk leiderschap toont zich niet alleen in tijden van overwinning, maar juist ook in tijden van crisis. Op dat punt faalt Von der Leyen schromelijk.

Hoe nu verder?

Op dit moment lijkt Von der Leyen haar positie als voorzitter voor even veiliggesteld te hebben. De nieuwe vaccinstrategie werkt voor nu, blijkend uit de aankoop van 200 miljoen extra vaccins en een licht verbeterde relatie met het VK en het Europees Parlement. Het smeulende vuurtje van kritiek zal echter blijven bestaan, en kan bij de minste of geringste tegenslag weer oplaaien. De coronacrisis is nog niet voorbij, de ingewikkelde geopolitieke crisis met Rusland, het VK, China en de VS is nog volop in ontwikkeling, de Green Deal moet dit jaar echt gestalte krijgen, en de fondsen uit de nieuwe meerjarenbegroting en het herstelfonds moeten effectief worden ingezet. Dit zijn allemaal dossiers waar Von der Leyen zelf direct bij betrokken is, en dus ook verantwoording over af moet leggen. Of zij zal leren van haar fouten, is echter niet te zeggen. Tot nu toe is er steeds weer druk van buitenaf voor nodig. Het lijkt dus aan de Europese Raad en het Europees Parlement of zij haar de positie van Commissievoorzitter blijven gunnen. Daarvoor lijkt 2021 een cruciaal jaar te worden.

Edgar Hoedemaker is projectmanager bij PDC en in die functie eindredacteur van de website www.europa-nu.nl. Hij is verbonden aan het Montesquieu Instituut als eindredacteur van de Hofvijver.