Merkels regering kwakkelt voorlopig toch maar door

Na de zware klap van de Europese verkiezingen voor de Duitse regeringspartijen CDU en SPD, speculeerde menigeen over een snelle val van het wankele kabinet Merkel-IV. Maar een maand later zit de regering er nog en probeert ze de kiezers ervan te overtuigen dat ze flink aanpakt. Ondertussen lijkt het toch al zo verdeelde Duitse partijenlandschap na de moord op CDU-politicus Lübcke nog verder te polariseren.

De klap van de Europese verkiezingen leek het hardst aan te komen bij de SPD: slechts 15 procent kreeg de ooit trotse volkspartij. Nog nooit hebben de sociaaldemocraten bij verkiezingen in Duitsland zo weinig stemmen gehaald. Ook in Bremen, waar ze 70 jaar regeerde, verloor ze op dezelfde dag flink bij de deelstaatverkiezingen. Een week later stapte SPD-voorzitter Andrea Nahles op. Ze had voor vernieuwing bij de al langer kwijnende sociaaldemocraten moeten zorgen, maar voelde zich niet meer genoeg gesteund door haar partij. Ze is de achtste SPD-leider die Angela Merkel (CDU) ziet vertrekken sinds ze in 2005 kanselier werd. Een driemanschap van SPD-vicevoorzitters neemt voorlopig de honneurs waar.

De CDU zelf heeft ook een flinke dreun gekregen. Ze haalde 22,6 procent van de stemmen. Dat verlies leek wat minder groot omdat de Beierse zusterpartij CSU wel won, waardoor ze samen op bijna 30 procent uitkwamen. Maar een echte volkspartij kun je ook de CDU met deze uitslag nauwelijks nog noemen.

Vooral jongeren laten de regeringspartijen links liggen. Van de mensen onder de 30 stemde nog maar 13 procent op de CDU en 10 procent op de SPD. Zij kozen massaal voor de Groenen, die het ook goed deden in de grote steden. Klimaatbeleid stond bovenaan het lijstje thema’s dat Duitse kiezers belangrijk vinden voor de Europese verkiezingen en Bündnis 90/die Grünen zien ze als de meest competente partij op dat gebied, blijkt uit de peilingen.

De populariteit van de Groenen kan grote consequenties hebben voor de christendemocraten. Hoewel ze de afgelopen jaren steeds weer kiezers verloor, bleef de CDU wel altijd de grootste partij en leverde automatisch de kanselier. Dat is, nu de Groenen ook voor veel CDU-kiezers een serieus alternatief zijn, niet meer vanzelfsprekend.

Ook aan de rechts-nationalistische AfD raakt de CDU kiezers kwijt. De meeste AfD-kiezers noemden immigratie- en vluchtelingenbeleid bepalend voor hun stem. In Saksen en Brandenburg was ze bij de Europese verkiezingen de grootste partij. In Thüringen zat ze de CDU dicht op de hielen. In deze drie Oost-Duitse deelstaten zijn in het najaar verkiezingen. Daar dreigt opnieuw een gevoelige klap voor de CDU en de SPD.

AfD-voorzitter Jörg Meuthen acht het goed mogelijk dat zijn partij in de Oost-Duitse deelstaten gaat meeregeren, zei hij als reactie op de Europese verkiezingsuitslag. Tot nu toe hebben de andere partijen samenwerking met de AfD altijd afgewezen. Dat zal in het najaar niet anders zijn. Na de moord op de regionale CDU-politicus Walter Lübcke begin juni is het debat in Duitsland over het gevaar van rechts weer opgelaaid. De verdachte is een rechts-extremist die het niet eens was met Lübckes pro-vluchtelingenstandpunt. Vooraanstaande CDU’ers, onder wie partijvoorzitter Annegret Kramp-Karrenbauer, houden de AfD mede verantwoordelijk voor het ontstaan van een “klimaat van haat en hetze” in Duitsland, dat volgens hen tot de moord op Lübcke heeft geleid.

Kramp-Karrenbauer is Merkels beoogde opvolger, maar ze weet nog niet erg te overtuigen. Vlak voor de verkiezingen fileerde de bekende Duitse YouTuber Rezo het CDU-beleid in een video die viraal ging. Daarna riep hij met 90 andere YouTubers op niet op de CDU, de SPD of de AfD te stemmen. De CDU reageerde onprofessioneel op de video’s. Maar Kramp-Karrenbauer maakte het nog erger toen ze zich op een persconferentie hardop afvroeg of uitingen op internet vlak voor verkiezingen niet moeten worden gereguleerd.

Een storm van kritiek volgde: kom niet aan de vrijheid van meningsuiting! De "vernietigende indruk" blijft hangen dat de "vrouw die ambities heeft voor het machtigste ambt van dit land geen tegenspraak kan verdragen", schreef Spiegel Online. De Süddeutsche Zeitung begon “te twijfelen aan haar geschiktheid voor het kanselierschap." Uit peilingen blijkt dat de kiezers liever Groenen-voorzitter Robert Habeck als kanselier zien dan Kramp-Karrenbauer.

Hoe lang houdt dit moedeloze kabinet Merkel-IV het nog vol, is op dit moment de belangrijkste vraag in Berlijn. Wanneer stapt de SPD, die toch al met tegenzin aan de klus begon, uit de regering? En wat doet de CDU dan? Gaat ze door als minderheidsregering? Dat wil Merkel niet. Wisselt ze tussentijds van regeringspartner - wat in Duitsland zonder verkiezingen kan - en regeert ze verder met De Groenen? Maar die partij heeft juist belang bij nieuwe verkiezingen - in tegenstelling tot CDU en SPD.

Voorlopig proberen de coalitiepartijen uit te stralen dat ze voortvarend aan het werk zijn gegaan. Vorige week lukte het ze plotseling afspraken te maken over thema’s waar ze het eerder maar niet over eens konden worden: CO2-belasting, afschaffing van de solidariteitstoeslag voor Oost-Duitsland, huurbeleid, onroerendezaakbelasting en basispensioen. We zijn beter dan ons imago, zeggen ze zelf.

De partijen lijken voorlopig nog tot elkaar veroordeeld - als er geen nieuwe ongelukken gebeuren in ieder geval tot de tussentijdse evaluatie komend najaar, die ze in hun regeerakkoord hebben afgesproken. Tot die tijd hopen ze met “gute Regierungsarbeit” weer wat krediet bij de kiezer te winnen.

Marja Verburg is verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam. (www.duitslandinstituut.nl). Over de Duitse rol in Europa heeft het Duitsland Instituut een eigen podcastserie "Achtung Europa." Deze week spreekt Marja Verburg met Ton Nijhuis over de Duitse politiek en de stand van de regering.