N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Na de NAVO/EU toppen: zes uitdagingen voor Europa
Inhoudsopgave van deze pagina:
De Europese top van 26 juni was volgens een hoge diplomaat “de tweede helft van een diplomatieke driedaagse, na de NAVO-top in Den Haag”. Met 21 pagina’s aan conclusies sluit de Europese Raad van staatshoofden en regeringsleiders de politiek spectaculaire verlopen eerste helft van 2025 af.
In de loop van juli onthult de Europese Commissie haar financieringsplan voor Europa tot 2034. Intussen is er volop beraad tussen de Raad van Ministers en het Europees Parlement over het uitvoerbaar maken van de Green Deal, het plan om Europa in 2050 klimaatneutraal te maken.
Het debuut van Friedrich Merz in de Europese Raad in Brussel leert dat Duitsland migratie vandaag totaal anders ziet dan destijds kanselier Angela Merkel met haar cultuur van Willkommen. Merz participeerde daarom (net als premier Dick Schoof) in de aparte top van veertien EU-leiders die migratie meer willen beperken dan afgesproken in het EU Migratie- en asielpact. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen schoof hier ook aan. Een terugkeerverordening, met snellere afhandeling van de kansarme asielzoekers is nu prioritair.
Er is, ondanks de overvolle agenda, door de Europese Raad geen besluit van groot belang genomen. Dat was wellicht ook te veel gevraagd direct na de historische NAVO-top. De leiders verbergen hun interne verdeeldheid achter 21 pagina’s vol intenties. Aldus een expertpanel van de Brusselse denktank European Policy Centre (EPC), daags na de top. Knopen doorhakken kan Europa kennelijk pas met de rug tegen de muur. De EU wacht dus een boeiend najaar in crisissfeer. Aan het licht eurosceptische Denemarken, tot 31 december de Raadsvoorzitter, de taak om de EU-27 bij elkaar te houden.
Waar vinden de EU-27 de honderden miljarden extra voor defensie die de NAVO eist? Los daarvan komt de Europese Commissie in juli met een enorm pakket voorstellen: het Meerjarig Financieel Kader (MFK), de financiering van de EU tot 2034. De vorige keer kwam de Europese Raad, na twee jaar touwtrekken hierover, uit op €1074 miljard voor de jaren 2021-2027. Dat bedrag zal nu als gevolg van inflatie en nieuwe ambities stukken hoger uitkomen.
De EU staat voor een reeks (geo)politieke, maatschappelijke, economische en financiële uitdagingen, schrijven de ministers van Buitenlandse Zaken en Financiën de Tweede Kamer. “Bij de vormgeving van het MFK moeten politieke prioriteiten van de EU leidend zijn”, vervolgen de bewindslieden Veldkamp en Heinen. Het kabinet wil dat de EU bij het opstellen van de begroting scherpe keuzes maakt: lees ‘bezuinigt’. Als schot voor de boeg geldt dat Nederland tegen de komst van euro-obligaties (creatie van schulden op EU-niveau) blijft.
Over dat MFK kunnen de EU-27 alleen unaniem besluiten. De hoofdrol vanuit Nederland is hier voor de toekomstige minister-president als opvolger van Schoof. In het verleden speelden de premiers Rutte, Balkenende en Kok keer op keer een belangrijke rol in dit beraad. In lijn met hun optreden zal Nederland zeker weer afdwingen dat de korting van onze jaarlijkse bijdrage aan ‘Brussel’ van bijna twee miljard euro gehandhaafd blijft. Ze is bedoeld om onze anders onevenredig grote contributie te limiteren. Diverse EU-partners verzetten zich tegen die korting.
Volgens de NAVO moeten de defensie-uitgaven vanaf 2035 naar vijf procent van onze BNP. De Europese Raad bevestigt dat “het noodzakelijk is om de uitgaven voor de defensie en veiligheid van Europa aanzienlijk te verhogen”. Europees buitenland-chef Kaja Kallas kreeg opdracht deze zomer te beschrijven hoe een en ander concreet uit te werken.
Ter tafel ligt al het voorstel om als EU €800 miljard uit te trekken voor de realisatie van het Security and Action for Europe project (SAFE). €650 miljard daarvan moeten de EU-landen zelf oplepelen. Daarnaast gaat de Commissie €150 miljard lenen op de kapitaalmarkt. Landen mogen de aanschaf van defensie-investeringen via goedkope leningen daaruit betalen, mits voor minstens tweederde van Europese makelij.
Verder wordt het Stabiliteits- en Groeipact deels opgeschort. Dit betekent dat landen met nu al ontoelaatbaar hoge staatsschulden (zoals Italië) vier jaar lang hun defensie-uitgaven mogen verhogen met 1,5 % van hun nationaal inkomen, zonder dat dit meetelt bij hun maximaal toegelaten staatsschuld. Nederland maakt geen gebruik van deze regeling.
De Franse president Emmanuel Macron wil niet dat Europa economisch nog langer achterblijft bij de Verenigde Staten en China, zoals al jaren het geval is. “Laten wij onze concurrentiepositie herstellen”, zegt de president. Vorig jaar was er grote belangstelling voor twee gedegen rapporten die schetsen waarom de Europese economie stagneert. De Italiaanse topbankier Mario Draghi ziet drie oorzaken: de terugval van de internationale handel (de mondialisering), het wegvallen van de goedkope energie uit Rusland en van de ooit vanzelfsprekende Amerikaanse verdediging van Europa.
“Wij moeten sneller werken aan onze concurrentiepositie, onder andere via het verlagen van de regeldruk van de bedrijven”, zo besloot vervolgens de Europese Raad van oktober vorig jaar.
Vorig voorjaar verscheen nog een interessant rapport van Enrico Letta. De Italiaanse politicus schetste het al jaren stagneren van de Europese interne markt. Zo wees hij op het vastgelopen beraad over de vereiste Spaar- en Investeringsunie en de onvoltooide Bankenunie. “Vandaag hoor je in Brussel niemand meer over de tenuitvoerlegging van Draghi noch Letta” concludeerde daags na de top een panel van het genoemde EPC.
“Worden wij als EU weer competitief, dan krijgen we wereldwijd invloed. Laten we daarom de interne markt uitbouwen en de euro versterken. Die munt weerspiegelt onze economische positie op het wereldtoneel”, aldus Raadsvoorzitter António Costa na de top. Afwachten of zijn oproep een vervolg krijgt.
Frankrijk wil niet langer dat Europa wereldwijd voorop gaat in de strijd tegen de klimaatomslag. President Macron, ooit kampioen in de strijd tegen de opwarming van de aarde, houdt daarom de Green Deal tegen het licht. Het steekt de Fransen dat concurrerend Amerika daaraan niet meedoet.
“Het wordt tijd om onze wereldwijde concurrentiekracht voorop te stellen. Wij houden er aan vast Europa in 2050 klimaatneutraal te maken, maar het traject daarheen mag ter discussie komen”, aldus een medewerker van Macron in dagblad Le Monde van 27 juni. De klimaatkwestie stond niet op de agenda, maar nam niettemin veel tijd in beslag in de vergadering. Het zit de Fransen dus hoog.
Macron is er tegen om de CO2-uitstoot al tegen 2040 met negentig procent te verminderen, zoals de bedoeling is. Omdat dit ten koste gaat van onze wereldwijde concurrentiepositie en van de welvaart hier vreest de president sociale onrust. Volgens persberichten denken Italië, Polen, Tsjechië en Hongarije er net zo over. Klopt dit, dan sneuvelt te zijner tijd het ambitieuze voorstel van de Commissie (Wopke Hoekstra, klimaat) in de EU Raad van Ministers.
Verder wil Frankrijk dat de EU nucleaire energie erkent als even ‘schoon’ als de hernieuwbare. Dat is een oude eis van Parijs die Macron nu weer op tafel legt. Omdat Frankrijk voornamelijk op nucleaire energie draait wordt vrijwel alle elektriciteit daar als vergelijkbaar met CO2-vrij gezien. Een aantal EU-landen, met op kop Duitsland, ageert tegen de Franse eis. Parijs hoopt dat na de koppige afwijzing door destijds Merkel en Olaf Scholz met bondskanselier Merz wel hierover valt te praten.
Commissievoorzitter Von der Leyen werkt, met Hoekstra, al volop aan een vereenvoudiging en tegelijk wellicht afzwakking van de Green Deal. Het genoemde uiteindelijk doel blijft overeind, maar de uitvoering wordt op dringend verzoek van het bedrijfsleven vereenvoudigd en vertraagd. Enkele voorbeelden. De ontbossingswet is uitgesteld. Twee andere belangrijke wetten, te weten de zorgplichtwet (CSDDD) en de richtlijn over rapportering van duurzaamheid (CSRD) gaan op de helling. Zo geldt de aansprakelijkheid voor de naleving gedurende de hele productieketen van de mensenrechten en het milieu alleen voor bedrijven met meer dan 5.000 werknemers (was 1.000) en een jaaromzet boven anderhalf miljard (was 450 miljoen). De toepassing van de EU-koolstofgrenstaks (vervuilende buitenlandse producten weren) wordt ingeperkt. Onduidelijk is het lot van de richtlijn groene claims die bedrijven verplicht milieuclaims — zoals “klimaatneutraal” of “biologisch afbreekbaar” — te laten verifiëren.
Samen met de Hongaarse minister-president Viktor Orbán blokkeert die van Slowakije, Robert Fico, een akkoord over het 18de sanctiepakket tegen Rusland als agressor in Oekraïne. Zij wijzen er op dat hun energieaanvoer dan in gevaar komt. Hongarije en Slowakije zijn totaal afhankelijk van Russisch gas. Omdat met Slowakije wellicht een compromis haalbaar is en met Hongarije niet, zoeken de andere EU-landen een andere uitvoerbare oplossing.
Het Commissievoorstel voor meer sancties omvat maatregelen tegen de Russische schaduwvloot die volop olie naar Europa transporteert en tegen transacties in de bankensector. De Commissie wil op termijn helemaal geen Russisch gas en olie meer importeren. De al eerder besloten reeks strafmaatregelen tegen Rusland die per 31 juli aflopen, worden verlengd.
De leiders zeggen Oekraïne voor dit jaar €30,6 miljard steun toe. Gerekend vanaf de inval van Rusland in 2022 komt de totale hulp vanuit de EU uit op ruim €80 miljard.
Hongarije blokkeert de door Von der Leyen voorgestelde start van onderhandelingen tot de EU-toetreding van Oekraïne. “Zoiets beginnen met een land dat oorlog voert met Rusland betekent dat je partner wordt in dat conflict”, zegt Orbán. Hij beroept zich bovendien op een Hongaars referendum waarbij 95 procent van de opgekomen kiezers zich tegen de komst van buurland Oekraïne in de EU keerde.
Tegelijk is Orbán hier de zondebok. Want de meeste EU-landen, waaronder zeker Nederland, zijn eigenlijk tegen officiële onderhandelingen. Maar ze verschuilen zich achter de Hongaar. Ze beseffen dat serieus onderhandelen over toetreding van Oekraïne pas kan zodra de landbouwpolitiek en het regionale steunbeleid - samen tweederde van de Europese begroting – zijn hervormd. Dit kan alleen met instemming van de volledige EU-27. Daar is de EU nog in geen jaren aan toe.
Bovendien zitten Albanië, Bosnië en Herzegovina, Georgië, Kosovo, Montenegro, Noord-Macedonië, Servië, Turkije en Moldavië als officieel erkende kandidaten in de wachtkamer. Die kan men, behalve wellicht Turkije, niet meer passeren. Van een EU-27 naar de EU met 35 landen; ook daar is men nog jaren niet aan toe.
Vorig jaar oktober kreeg Oekraïne de begeerde status van kandidaat-lid van de EU. “Wij hebben nu wel duidelijkheid nodig”, zei de Oekraïense president Volodymyr Zelensky in een videoboodschap naar de leiders in Brussel. Zelensky heeft de steun van zowel de Commissie als het Europees Parlement. Verder bepleit hij verlaging van de prijs voor Russische olie van 60 dollar naar maximaal 30 dollar. "Ruslands honger naar oorlog zal pas wegvallen als de olieprijzen fors zakken", aldus Zelensky.
De zwaarste taak waar Europa voor staat is om de burgerij mee te krijgen voor op zijn minst een verdubbeling van de uitgaven voor het leger. Dat wordt een klus richting de civil society voor de politici in de nationale hoofdsteden en in mindere mate de EU of de NAVO. Nu Europa bedreigd wordt door grote buur Rusland en bovendien de vandaag onberekenbare Verenigde Staten, beginnen mensen ‘m te knijpen. Ze willen een sterker Europa. Geen wonder dat de recente Eurobarometer leert dat voor het eerst in decennia meer dan de helft van de ondervraagden (52 procent) vertrouwen heeft in de Europese Unie. Bij de jongeren ligt dat percentage nog wat hoger.
Iedereen weet dat er (slechts) enkele manieren zijn om de benodigde extra miljarden te vergaren. Lenen, dus de last verschuiven naar onze kleinkinderen, of bezuinigen op bijvoorbeeld de zorg of het onderwijs, of de overheidstekorten dan wel de belastingen verder verhogen. Dat wordt waarschijnlijk van alle opties wat. Gewiekste politici weten zoiets wel te verkopen. Zie als voorbeeld de redenering van de Poolse minister-president Donald Tusk: “Het is niet logisch dat 500 miljoen Europeanen aan 300 miljoen Amerikanen vragen hen te beschermen tegen 140 miljoen Russen”.
De Europese Raad “betreurt de schrijnende humanitaire situatie in Gaza, het onaanvaardbare aantal burgerslachtoffers en de mate van verhongering”. De leiders roepen Israël op “zijn blokkade van Gaza volledig op te heffen”. De leiders kwamen niet verder dan nogmaals de “nijpende humanitaire situatie, het onaanvaardbare aantal burgerslachtoffers en de uithongering” te betreuren.
Europa blijft ondanks deze lippendienst onmachtig passend te reageren op de voortdurende bloedige Israëlische invallen in Palestijns Gaza. “De Europese Unie zal niets concreets doen om een genocide in Gaza tegen te houden. Nooit”, concludeert het Belgische dagblad De Standaard. Israël weet nu dat het van de EU geen last krijgt bij het vermoorden, dan wel uithongeren, van meestal onschuldige Gazanen waaronder vaak kinderen.
Dit is de pijnlijke conclusie na wekenlang discussiëren in de Raad van Ministers over mogelijke sancties tegen Israël. De Spaanse premier Pedro Sánchez hekelde de dubbele maatstaven van de EU. Achttien sanctiepakketten tegen Rusland afkondigen en nul tegen Israël dat net zo goed de fundamentele mensenrechten flagrant schendt. Duitsland en Oostenrijk, waarschijnlijk vanwege hun nazi-geschiedenis en de hoofdrol in de Holocaust, maar verder ook Hongarije, Tsjechië en Italië blokkeren het overleg over Israël. “De EU staat opnieuw aan de zijlijn in een groot geopolitiek conflict in zijn buurregio”, concludeert de NRC.
Israëlische soldaten krijgen zelfs bevel te schieten op onschuldige hongerlijdende Palestijnen die wachten op voedsel bij de distributiepunten van de Israëlisch-Amerikaanse organisatie Gaza Humanitarian Foundation. Dat schrijft de Israëlische krant Haaretz op basis van interviews met Israëlische militairen. "Probeert iemand uit de rij wachtenden te gaan, dan openen we het vuur”, getuigt een anonieme soldaat. “Onze manier van communiceren is met kogels". Dat het onvoorstelbare bericht klopt blijkt uit de berichten over dagelijks tientallen doden bij de voedseldistributie. Premier Benjamin Netanyahu ontkent alles.
Ingaande 9 juli dreigt de Amerikaanse president Donald Trump de import vanuit de EU met een ongekende heffing van 50% te belemmeren. Het Amerikaanse handelstekort van jaarlijks 250 miljard dollar met de EU zit hem dwars. De president denkt dat "de EU in het leven geroepen is met als voornaamste doel te profiteren van de VS". Hij noemt Europa "heel moeilijk om mee te werken".
De Commissie deed namens de EU-27 intussen niet -gepubliceerde tegenvoorstellen. Volgens de Wall Street Journal wil de EU een reeks tarieven op Amerikaanse producten verlagen, sommige niet-tariefbelemmeringen opheffen en meer LNG importeren. Brussel vreest echter dat Trump niet uit is op een akkoord en per se heffingen wil opleggen.
Vooral kanselier Merz zit in de rats nu Duitsland als mammoetexporteur (zoals auto’s) volop wordt getroffen. Hij drong aan op een deal en wel zo snel mogelijk. Andere leiders willen dat de EU als grootste handelsblok ter wereld de Amerikanen gezaghebbend tegemoet treedt, dus zonder haast te maken.
Het beraad gaat volop voort. Mogelijk verlengt Trump zijn deadline voor een akkoord, zoals hij al eerder deed. Zo niet , dan komt de EU met tegenmaatregelen zó opgesteld dat Amerika pijnlijk wordt geraakt.
In de Europese Raad suggereerde voorzitter Von der Leyen desnoods als EU aan te haken bij het Aziatisch handelsblok CPTPP. Dat is het vrijhandelsakkoord tussen twaalf landen rond de Stille Oceaan, inclusief het Verenigd Koninkrijk en Canada, waar Amerika is uitgestapt. Via dat handelsblok zou men – desnoods buiten de VS om - de Wereldhandelsorganisatie kunnen hervormen, aldus Von der Leyen. Frankrijk en Duitsland steunen de Commissievoorzitter.
Met de komst van Merz naast president Macron is de Europese Unie weer voorzien van een actief Duits/Frans leidersduo. Dat werd tijd. Voor de kanselier is beperking van de migratie urgent. Voor Macron is dat het vertragen van de Green Deal omdat Europa anders economisch kapot zou gaan. Aangezien de EU draait om de Frans-Duitse as worden dat prioriteiten. Zij weerspiegelen trouwens wat bij veel burgers leeft. De diverse andere uitdagingen, zoals de financiering van de EU en het winnen van de publieke opinie voor hogere defensie-uitgaven, zijn lange termijn projecten.
Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.