Toelatingsexamens (hoorzittingen) ook voor ministers?

Wie had ooit gedacht dat het Europees Parlement nog eens ten voorbeeld zou kunnen strekken voor de Nederlandse Tweede Kamer? En toch besloot de Tweede Kamer dat zij ook hoorzittingen zou moeten houden met aanstaande ministers, net zoals het Europees Parlement dat elke vijf jaar doet met kandidaat-commissarissen. En, voeg ik er aan toe, net zoals de Amerikaanse Senaat dat doet met kandidaten voor ministers, federale rechters en andere hoge federale functionarissen.

En toegegeven het kan boeiende televisie opleveren en ook incidenteel leiden tot het aan de kaak stellen van zwakke kandidaten. Of het kan leiden tot overduidelijk politieke spelletjes om de ene kandidaat wel hard aan te pakken en de andere niet, of de ene met een veto te treffen en een andere niet. We hebben recent gezien hoe de hoorzitting in het Europees Parlement met Wopke Hoekstra tot een uitgekiende strategie leidde bij de Groenen en de Sociaal Democraten om hem tot tal van concessies te bewegen over de groene agenda. Dat dát kon gebeuren heeft er onder meer mee te maken dat de Europese Commissie geen coalitie is, maar een verzameling van door de lidstaten voorgestelde kandidaten, zonder duidelijke afspiegeling in het EP. Hoorzittingen geven (de meerderheid van) het EP enigszins invloed op het programma van de Commissie en op de kwaliteit van door de lidstaten voorgedragen kandidaten. Maar die situatie is in Nederland toch volstrekt anders?

Tweede Kamer en kabinetsformatie

Het plan past uiteraard wel in de recent in 2012 ingezette beweging dat de Tweede Kamer actief zelf vormgeeft aan de kabinetsformatie en in onvrede over de formatie van 2021/2022. En zou je dan kunnen zeggen, past daar niet in, niet alleen dat verkenners en formateurs worden aangewezen, maar ook dat kandidaat-ministers eerst langs de Tweede Kamer moeten voordat ze kunnen gaan worden benoemd? Dan gaat het naar alle waarschijnlijkheid niet zo zeer om de vraag of er een meerderheid is die het kabinet steunt, maar of er niet ministers worden voorgedragen die 'door de mand vallen'. De vraag is uiteraard of de regeringsfracties zoiets zullen toestaan, al straalt het uiteraard ook slecht op hun af als een kandidaat het er erg slecht afbrengt in zo'n hoorzitting. Dus vanuit dat perspectief, een extra waarborg op kwaliteit van nieuwe bewindslieden omdat een hoorzitting de nieuwe coalitie extra kritisch kan maken ten aanzien van de voorgedragen kandidaten.

Maar zal dit voordeel zich realiseren, of zal de coalitie toch primair achter de eigen kandidaten gaan staan, tenzij mogelijkerwijs een kandidaat wel erg openlijk staat te schutteren?

Nederlandse stelsel vs Europa en VS

Even belangrijk is de vraag of de hoorzittingen in het EP en in de Amerikaanse Senaat niet eigen zijn aan een geheel ander model. In het EP is er niet een meerderheidscoalitie die de Commissie steunt en waarvan de Commissie een afspiegeling is. Zo bestaat de Commissie meestal uit leden van diverse politieke pluimage. Immers de kandidaten worden voorgedragen door de regeringen van de lidstaten. De band tussen Commissie en EP, ook al kan het EP de Commissie naar huis sturen, is er toch niet een van een parlementair kabinet of van een vertrouwensrelatie zoals in Nederland. Dat geldt ook voor de VS, waar de President niet per se, en dat blijkt regelmatig, kan vertrouwen op een meerderheid in het Congres. De mogelijkheid voor de Senaat om benoemingen door de President via hoorzittingen te controleren, is een van de checks and balances in het Amerikaanse recht om de uitvoerende macht van de President te kunnen controleren. En in de VS kan de Senaat benoemingen tegenhouden. Zonder ‘consent’ door de Senaat, geen benoeming.

Vertrouwensregel

Maar voor controle op de regering heeft de Nederlandse Tweede Kamer vele andere bevoegdheden: te weten via de vertrouwensregel, het vragenrecht en andere parlementaire bevoegdheden. Veel meer bevoegdheden dan het Amerikaanse Congres en het EP hebben! En dus ligt bij de laatste twee een toelatingsexamen vooraf meer voor de hand.

Tenslotte

Er is ook nog een verdere vraag. Zou met een procedure van hoorzittingen voorafgaand aan een benoeming, de Tweede Kamer werkelijk in staat zijn kandidaat-ministers tegen te houden, gegeven de net gevormde verse coalitie? En zouden zwakke kandidaten op dat moment werkelijk via deze toelatingstest kunnen worden tegengehouden? Het lijkt mij beide niet waarschijnlijk, maar spektakel en incidenteel mooie televisie zou het wel kunnen opleveren.

Andersom zou het lastiger kunnen worden voor de Tweede Kamer om een minister die eenmaal de toelating met vlag en wimpel is gepasseerd later alsnog aan te pakken. In het gepropageerde meer dualistische model kan ik mij voorstellen dat de Tweede Kamer zich richt op de regeringsverklaring en het regeerakkoord, en (nog) niet op de individuele bewindslieden. De kans is niet erg groot dat zo’n hoorzitting een teleurstelling wordt dan wel dat de vele hoorzittingen met alle verschillende nieuwe bewindslieden weinig tot niets opleveren. Tijdrovend wordt het zeker.

De kans dat een beoogde bewindspersoon een Wopke doet, en het pas gesloten coalitieakkoord gaat analyseren of bekritiseren of allerlei extra maatregelen gaat bedenken, is niet erg voor de hand liggend. Kortom, Tweede Kamer, bespaar uzelf de tijd en verschiet uw kruit niet bij deze toets voordat een bewindspersoon nog maar iets heeft gedaan, op het gevaar af vroegtijdig goedkeuringen te geven en daar later spijt van te krijgen.

Prof. Mr. Aalt Willem Heringa is emeritus hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht aan de Universiteit van Maastricht.