N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Is D66 links?
Dr. Simon Otjes is wetenschappelijk medewerker van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen van de Rijksuniversiteit Groningen.
Je kan eigenlijk geen discussie over het Nederlandse politieke landschap voeren zonder de vraag te stellen: is D66 nu links of rechts? In een recent artikel over links en rechts in de Volkskrant stelde Peter Kanne, kiezersonderzoeker: 'De eerste vraag is waar je D66 toe rekent.' PvdA-politici stellen in verkiezingstijd graag dat D66 rechts is geworden. Volgens de Amsterdamse politicoloog Phillip van Praag is D66 sterk verrechtst vanwege haar rotsvaste geloof in marktwerking en flexibilisering van de arbeidsmarkt.
Het definiëren van links en rechts
Om die vraag systematisch te beantwoorden moeten we eerst definiëren wat 'links' en 'rechts' inhouden. We zien eigenlijk twee definities van 'links' en 'rechts': we kunnen partijen plaatsen op een culturele tegenstelling tussen partijen die geloven in een monoculturele samenleving die haar grenzen sluit voor immigratie ('rechts') en partijen die geloven in een multiculturele samenleving die haar grenzen opent voor immigratie ('links'). De partijen die voor een monoculturele samenleving zijn, treden bovendien harder op tegen criminaliteit dan de partijen die voor een multiculturele samenleving zijn. Zo gaat deze tegenstelling in de kern over het cluster Islam-immigratie-integratie-veiligheid.
Daarnaast is er een economische tegenstelling tussen links en rechts. Dit gaat over zowel herverdeling van inkomen als de rol van de overheid in de economie. Linkse partijen willen dat de overheid een sturende rol heeft in de economie en inkomen herverdeelt tussen rijk en arm. Rechtse partijen denken dat inkomensongelijkheid een belangrijke stimulans is om harder te gaan werken en dat marktwerking tot betere uitkomsten leidt dan overheidsinterventie. In Nederland is dit simpele schema steeds lastiger te hanteren omdat er een aantal grote hervormingen zijn geweest die niet zo zeer links en rechts scheiden maar daar dwars doorheen sneden. Denk maar aan de hervorming van de AOW: het verzet kwam van de linkse SP en de rechtse PVV. De eerste voorstanders waren te vinden bij D66. Er is dus een tweede sociaal-economische tegenstelling tussen hervormingsgezinde en behoudende partijen. Daarnaast zijn er andere onderwerpen, zoals de hypotheekrenteaftrek waarop de verdeling tussen partijen wel de links-rechts dimensie volgt.
Positie van D66
In Figuur 1 heb ik de posities van de negen grootste fracties geschat op deze culturele dimensie. Ik heb hierbij gekeken naar negen stellingen over immigratie, Islam en veiligheid.[1] We zien D66 duidelijk in het linkerrijtje. Alleen GroenLinks is even links (als in voorstander van open grenzen, multiculturalisme en rechtsstatelijkheid). De SP en de PvdA zijn iets minder uitgesproken links op deze nieuwe culturele dimensie. De ChristenUnie staat net aan de linkerkant. Aan de rechterzijde staan in volgorde: CDA, VVD, SGP en PVV. Op deze dimensie, die steeds meer aan belang wint, is D66 ontegenzeggelijk links.
In Figuur 2 heb ik partijen geplaatst in een twee-dimensionaal model op basis van twintig economische items.[2] Zo kan ik de economische tegenstelling tussen links en rechts in beeld brengen als mede de tegenstelling tussen hervormingsgezind en behoudend in beeld brengen.
D66 heeft een uitgesproken positie op de verticale tegenstelling tussen hervormen en behouden, ver van de SP en de PVV, die samen opkomen voor het behoud van de AOW, de WW, de studiefinanciering en het ontslagrecht. We zien hier duidelijk de hervormingsgezinde positie die D66 de laatste jaren heeft opgeëist. Op de horizontale dimensie die links (GL, PvdA en SP) scheidt van rechts (VVD, SGP en CDA) neemt D66 een positie nét links van het midden in. Deze dimensie hangt samen met uitgaven aan cultuur en media en ontwikkelingssamenwerking, door Wilders vaak aangeduid als 'linkse hobbies'. Hierop heeft D66 een linksere positie dan VVD en CDA. Op vraagstukken van inkomensherverdeling, die ook onderdeel van deze dimensie vormen, zoals de inkomensafhankelijke zorgpremie, is D66 overigens lang niet zo links als PvdA, SP en GroenLinks. De culturele links-rechts tegenstelling loopt overigens bijna gelijk op met de horizontale economische dimensie. Een opvallende uitzondering is D66: economisch nét centrumlinks maar cultureel zeer links.
Dit economische model is gebaseerd op de programma's uit 2012. Het kabinet heeft veel van de hervormingen uit dit model inmiddels ingevoerd (zoals de hervorming van de arbeidsmarkt), door de Tweede Kamer (zoals de studiefinanciering) of ondertussen laten vallen (zoals de inkomensafhankelijke zorgpremie). D66 speelde bij de uitvoering hiervan een grote rol. Haar sociaaleconomische positie tussen PvdA en VVD op de horizontale dimensiemaakte het makkelijk voor deze partij om compromissen te sluiten.
De vraag is hoe D66 staat op de vraagstukken van de toekomst, zoals de hervorming van de belastingen. Hierop heeft zij inmiddels een bondgenootschap gesloten met het CDA. D66 hecht aan een verlaging van de inkomstenbelastingen. Dat zou de groei van de werkgelegenheid stimuleren. Dit is een item dat niet zozeer links of rechts scheidt, maar langs de tweede dimensie van het economische model loopt: GroenLinks en VVD beloofden in 2012 de grootste verlagingen van de inkomstenbelasting. Het verschil tussen links en rechts is hoe je de belastingverlaging op werk financiert: GroenLinks betaalde dit uit het verhogen van de belastingen op milieu en kapitaal. En de VVD uit bezuinigingen op de uitgaven.
Waar moeten we D66 in het politieke landschap plaatsen? Ik zou zeggen dat D66 in economisch opzicht met name opvalt door haar hervormingsgezinde positie en in cultureel opzicht door haar uitgesproken linkse karakter. Op het economisch vlak staat de partij nét links van het midden, maar heeft zij laten zien gemakkelijk te kunnen samenwerken met partijen links en rechts van het midden. Of D66 een middenpartij is of uitgesproken links is, is afhankelijk van de definitie van links en rechts die je hanteert. In cultureel opzicht is de partij in elk geval linkser dan in een sociaal-economisch opzicht.
GL |
D66 |
SP |
PvdA |
CU |
CDA |
VVD |
SGP |
PVV |
||
1 |
Er moet strenger gestraft worden. |
-1 |
-1 |
-1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
2 |
Om onze veiligheid te verzekeren, mogen we veiligheid soms opgeven |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
0 |
1 |
1 |
0 |
1 |
3 |
De boerka moet worden verboden |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
4 |
Er mogen geen nieuwe Moskeeën komen. |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
0 |
1 |
1 |
5 |
Turkije mag geen lid worden van de Europese Unie. |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
1 |
-1 |
0 |
1 |
1 |
6 |
Alleenstaande Minderjarige Asielzoekers moeten geen permanente status krijgen. |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
7 |
Illegaliteit moet strafbaar worden gesteld. |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
8 |
Immigratie naar Nederland moet worden beperkt |
-1 |
-1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
9 |
Een generaal pardon van asielzoekers moet voor de toekomst worden uitgesloten |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
Totaal |
-9 |
-9 |
-7 |
-7 |
-2 |
4 |
7 |
8 |
9 |
|
Stellingen |
VVD |
PvdA |
PVV |
CDA |
SP |
D66 |
GL |
CU |
SGP |
De eigen bijdragen in de zorg moet worden verhoogd. |
1 |
-1 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
De pensioenleeftijdverhoging moet versneld worden ingevoerd. |
1 |
0 |
-1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
0 |
1 |
De hypotheekrenteaftrek moet worden beperkt. |
-1 |
1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
De WW-duur moet worden verkort. |
1 |
0 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
Het ontslagrecht moet worden versoepeld. |
1 |
0 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
Er moet worden bezuinigd op defensie. |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
-1 |
-1 |
Het leenstelsel moet de studiefinanciering vervangen. |
1 |
1 |
-1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
-1 |
-1 |
De huren mogen sterker stijgen dan de inflatie. |
1 |
1 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
De ontwikkelingssamenwerkingbudget moet worden verhoogd. |
-1 |
0 |
-1 |
-1 |
1 |
0 |
1 |
-1 |
-1 |
De marktwerking in de zorg moet worden vergroot |
1 |
-1 |
-1 |
0 |
-1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
Er moet worden bezuinigd op wegaanleg. |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
De kinderbijslag moet inkomensafhankelijk worden. |
-1 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
-1 |
-1 |
De langdurige zorg moet naar de gemeenten. |
1 |
1 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
Alleen de vergoedingen voor woon-werkverkeer met het openbaar vervoer blijven onbelast. |
-1 |
-1 |
-1 |
0 |
-1 |
1 |
1 |
0 |
-1 |
De uitgaven aan cultuur en media moeten worden verhoogd. |
-1 |
1 |
-1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0 |
-1 |
Er kan BTW geheven worden over (gelegaliseerde) soft drugs. |
-1 |
1 |
-1 |
-1 |
1 |
1 |
1 |
-1 |
-1 |
De ziektekostenverzekeringspremie moet inkomensafhankelijk worden. |
-1 |
1 |
-1 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
-1 |
-1 |
Er moet aanzienlijk meer geld worden uitgetrokken voor onderwijs. |
0 |
0 |
-1 |
0 |
-1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
Meer dan 14% van de energie moet in 2020 hernieuwbaar zijn. |
0 |
1 |
-1 |
-1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0 |
Het belastingtarief voor de hoogste inkomens moet omhoog. |
-1 |
1 |
-1 |
-1 |
1 |
-1 |
1 |
-1 |
-1 |
Referenties
Otjes, S. (2015) "Hervormen en Herverdelen. Is de links-rechtslijn de enige conflictlijn op het sociaaleconomisch terrein?" Res Publica 57(2).
[1] De stellingen en posities staan in Appendix 1. De posities zijn gebaseerd op de posities van standpunten uit de Stemwijzer 2012 en 2014 (Europees Parlement), het Kieskompas 2012 en de EUVox, en de politieke discussie over de strafbaar stelling illegaliteit. PvdD en 50Plus zijn niet opgenomen omdat ze ook niet zijn opgenomen in Figuur 1.
[2] De stellingen zijn opgenomen in Appendix 2. De posities zijn gebaseerd op Keuzes in Kaart 2012, waar 50Plus en de Partij voor de Dieren niet aan meededen. De methodiek wordt verder uitgewerkt in Otjes (2015).
Dit artikel is verschenen in de Hofvijver van 26 januari 2015.