VVD: are you still standing?

Het is nu al iconische tv: Dilan Yeşilgöz die uitbundig danst in het Haagse Hilton waar de VVD bijeen was op de verkiezingsavond van woensdag 29 oktober. Eerder had de zaal gejuicht toen de eerste exitpoll aangaf dat de partij op 23 zetels stond. Het werden er uiteindelijk 22, het laagste aantal sinds 2006; het verlies werd gevierd als een overwinning. Peilingen hadden een paar weken eerder een desastreuze 15 zetels voorspeld, waarbij partijleider Yeşilgöz – naar men verwachtte – het veld had moeten ruimen.

Aan de start van de verkiezingsavond had NOS-verslaggever Jorn Jonker zich al op haar vertrek voorbereid. Voordat de exitpoll bekend was, vertelde hij dat de VVD in twee kampen was verdeeld. Aan de bar had hij partijleden gesproken die enthousiast zijn over de rechtse koers die onder Yeşilgöz is ingezet. Tegelijkertijd sprak hij ook VVD’ers die vinden dat het optimistische verhaal van de sociaalliberaal Rob Jetten eigenlijk het verhaal van de VVD had moeten zijn.

De NOS kwam niet meer terug op de interne richtingenstrijd. Vlak nadat GroenLinks-PvdA voorman Frans Timmermans was opgestapt vanwege 5 zetels verlies, stapte verliezer Yeşilgöz voor het oog van de camera de dansvloer op. Met een bewonderingswaardig stamina had ze zich staande gehouden in een mediastorm die ze over zichzelf had afgeroepen, nadat ze zanger Douwe Bob in een felle tweet had beschuldigd van Jodenhaat.

Uit diverse peilingen bleek dat ze vanwege haar polariserende toon niet populair was onder haar eigen achterban. Eelco Heinen, Ruben Brekelmans en Vincent Karremans waren ingezet om bij de VVD-campagne te assisteren. Yeşilgöz moet hun hete adem in haar nek hebben gevoeld. Haar dansen was een moment van ontlading, om haar lijfsbehoud te vieren. Zelfs partijgenoot Klaas Dijkhoff vroeg zich een dag later af in zijn podcast met Gert-Jan Segers hoe het mogelijk was dat Yeşilgöz relatief schadevrij is gebleven. En hij merkte met vooruitziende blik op dat de VVD een sleutelrol zou gaan spelen tijdens de formatie.

Een dag later bleek dit al het geval. Pas in de laatste campagneweken was het tij gekeerd, nadat op grond van opiniepeilingen was besloten dat de VVD GroenLinks-PvdA uit moest sluiten als toekomstige coalitiepartner. De tijd dat de liberale volkspartij zelf het voortouw neemt om via hun liberale beginselen, visie en standpunten kiezers te overtuigen, blijkt voorbij. Leidend voor de koers zijn data waaruit blijkt dat de voorkeur van de VVD-kiezers ligt bij een centrumrechts kabinet. U vraagt, wij draaien; volgens het draaiboek van de populisten.

Vervolgens was Yeşilgöz de achterban van GroenLinks-PvdA gaan framen als ‘elitair, radicaal en extremistisch’. Dit keer viel haar polariserende toon wel goed. De belofte om links uit te sluiten, haalde op de valreep kiezers over om ‘toch maar weer VVD’ te stemmen. Ook de mannen van tv-show VI en de Telegraaf spraken op het allerlaatst hun steun uit. Maurice de Hond peilde ineens dat de VVD de lijn naar boven weer had gevonden.

Maar met haar onwrikbare standpunt om alleen met een centrumrechts kabinet akkoord te gaan, maakt Yeşilgöz zich niet populair onder mensen die na de stilstand en chaos tijdens het kabinet-Schoof snakken naar een coalitie met ervaren bestuurderspartijen. Velen begrijpen niet dat zij in 2023 wel de deur openzette voor de antidemocratische populist Geert Wilders, die prompt de VVD als grootste partij van de troon stootte.

Na zeven maanden onderhandelen stapte Yeşilgöz met Wilders in een coalitie, met nieuwkomer NSC van Pieter Omtzigt en de BBB van Caroline van der Plas. Vanwege de samenwerking met Wilders zegde VVD-campagnestrateeg Bas Erlings zijn VVD-lidmaatschap op. “Met populisten in een regering stappen is het stomste dat je kan doen," schrijft hij in zijn boek Het spel van de populisten. "Je wordt meegesleurd, weg van de democratische rechtsstaat die je altijd voor lief nam en de principes waarvoor je dacht te staan.”

Dat is de precies wat er is gebeurd. In de periode dat Yeşilgöz met Wilders regeerde, zagen critici dat de eens zo liberale volkspartij zich ontwikkelde tot ‘de bijwagen van de PVV’. Dit deed ze niet alleen. Meerdere dertigers en veertigers in de partijtop droegen hun steentje bij.

Zo kwam vicefractievoorzitter Bente Becker met een discriminerende motie om onderzoek te doen naar normen en waarden van Nederlanders met een migratieachtergrond en werkte minister van Justitie David van Weel aan de inperking van het demonstratierecht. De basis van de parlementaire democratie is het recht op demonstratie zodat in het openbaar tegengeluiden kunnen klinken, maar Van Weel wil dit liberale grondrecht beknotten.

Zelf kapittelde Yeşilgöz, als minister van Justitie in Rutte IV, publiekelijk haar onwelgevallige journalisten. Dit is in lijn met de autoritaire Trump, die mediabedrijven aanklaagt en journalisten laat cancelen. Trumps strategie om alles om te draaien, wordt in de VVD ook gehanteerd. Nadat extreemrechtse betogers het Haagse D66-partijkantoor molesteerden, beweerde minister van Financiën Eelco Heinen bij omroep WNL dat niet de geweldplegers, maar Rob Jetten de geweldsaanval ‘politiek maakte’.

De net ingevlogen demissionair VVD-justitieminister Foort van Oosten weigerde vervolgens in de Kamer te spreken van rechtsextremistisch geweld. Later bleek dat hij hiermee het expliciete advies van terreurautoriteit NCTV in de wind had geslagen, waarop hij vervolgens terugkwam, toen hij toegaf dat hij het rapport nog niet had gelezen. Als hij vaag zou blijven, zou dat volgens de NCTV bijdragen aan normalisering van het gedachtengoed van de relschoppers, met gevolgen voor de democratische rechtsorde en de nationale veiligheid.

Maar de VVD ziet meer gevaar in antifascisten dan in fascisten, en stemde tot veler verbazing voor een motie van FVD om het non-descripte antifa als terroristische organisatie aan te merken. Omdat antifa niet scherp is omlijnd, zou de overheid dit etiket straks overal op kunnen plakken om (politieke) tegenstanders uit te schakelen, zoals Trump in de VS allang doet.

De Nederlandse Orde van Advocaten lichtte voor de verkiezingen alle partijprogramma’s door en concludeerde dat veel VVD-voorstellen op gespannen voet staan met de democratische rechtsstaat. Yeşilgöz wierp de kritiek verre van zich en noemde de toets van de juridische experts ‘hun mening’. Zo maakte zij de rechtsstatelijkheid, wat de basis van onze politiek dient te zijn, tot onderdeel van de politieke strijd.

Jurist en VVD-senator Cees van de Sanden kon het niet langer aanzien hoe de VVD steeds verder naar rechts opschuift. “We zijn ons liberale kompas kwijtgeraakt,” stelde hij in de Volkskrant. Twee weken voor de verkiezingen zei hij zijn partijlidmaatschap op, hij gaat als eenmansfractie verder in de Eerste Kamer.

Andere VVD’ers zien het van binnenuit met lede ogen aan. Mastodonten Frans Weisglas en Ed Nijpels leveren kritiek, evenals de JOVD-voorzitter die zegt dat de VVD best met GroenLinks-PvdA kan regeren. Ed Nijpels zei onlangs in het tv-programma Pauw & De Wit dat hij de houding van Yeşilgöz onbegrijpelijk vindt om voorrang te verlenen aan de populisten van JA21 met een bedenkelijke reputatie boven GroenLinks-PvdA.

EW-journalist Geerten Waling en presentator Tim de Wit sloegen hem vervolgens om de oren met RTL-peilingen die uitwijzen dat 95 procent van de VVD-kiezers een centrumrechtse regering wil. “U bent een minderheid. Hoort u nog wel bij uw partij thuis.” Hierop zei Nijpels dat er in besloten appgroepen vele VVD-burgemeesters en wethouders kritiek hebben op de rechtsere koers. Maar de journalisten waren niet te overtuigen. Net als binnen de VVD zelf, bepalen kiezerspeilingen de stemming onder mediamakers.

Soms klinkt er toch een verrassende stem die zegt dat hij heimwee heeft naar ‘de oude VVD van pakweg twintig jaar geleden’. Voormalig VVD-strateeg Mark Thiessen, zei in de podcast Dijkhoff & Segers dat het hem goed lijkt als de VVD niet meeregeert, zodat de partij zich kan ‘herbronnen’. Met Dijkhoff is Thiessen een van de oprichters van ‘Voor Ons Nederland’, een actiegroep tegen het populisme die met de ‘milde meerderheid’ wil bouwen aan ‘een beter Nederland’.

Maar in diezelfde week verscheen een boek over Dick Schoof, waarin de NRC-auteurs onthullen dat de onpartijdige premier van het kabinet gebouwd rond de populist Wilders, werd voorzien van adviezen door Klaas Dijkhoff. Zo bezien lijkt het mobiliseren van de ‘milde meerderheid’ om te bouwen aan ‘een beter Nederland tegen het populisme in’ voor marktdenker en beroepsstrateeg Dijkhoff, geen doel op zich, maar een klusje voor in zijn vrije tijd.

Alies Pegtel is journalist en historicus.