Wat een raar land....

Aalt Willem Heringa, hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht aan Universiteit Maastricht.

Eigenlijk zijn we een raar land. Democratie en rechtsstaat hebben we hoog in het vaandel. We vieren het 200 jarig bestaan van Koninkrijk en Grondwet en decentraliseren om zorg dichterbij de burger te brengen. Maar tevens accepteren we, kennelijk als iets geheel vanzelfsprekends, dat belangrijke wetgeving kan worden tegen gehouden door indirect gekozen volksvertegenwoordigers. Of beter: provincie vertegenwoordigers, want het zijn tenslotte Provinciale Staten die de leden van de Eerste Kamer kiezen. Waarom vinden we dat niet gek en debatteren we gewoon over de vraag hoe het nu verder moet in de Eerste Kamer, en welke partijen daarin hun steun zullen geven aan coalitie en gedoogpartners? 

Natuurlijk is het ook democratie als we een stelsel hebben waarin meerderheden met anderen, minderheden, akkoorden moeten sluiten en voor een nog groter draagvlak moeten zorgen. Dat is inderdaad een mooi iets. Maar dan toch niet via een instantie die indirect is samengesteld! Maar politieke partijen en politici zijn natuurlijk uit op macht of invloed. En daarom is het zaak om als burger te verlangen dat er controle op die macht wordt ingeregeld. En dat kan ofwel met direct verkozen organen, of met het rechterlijk toetsingsrecht. Het eerste zou de Eerste Kamer tot zelf matiging moeten brengen. Het tweede kan er toe leiden dat wetgeving door een onafhankelijke instantie op kwaliteit en rechtsstatelijkheid wordt beoordeeld. De Eerste Kamer doet dat niet, want focust primair op politieke invloed en impact. Dat gegeven zou ons moeten leiden om die kwaliteitscontrole te faciliteren via rechterlijk toetsingsrecht. Dat ligt voor de hand want dan krijgen we een echt onafhankelijk oordeel, van rechters zonder politieke agenda en nevenfuncties, en laten we zien dat ook de rechtsstaat hoog in het vaandel staat.

Vanuit de Eerste Kamer kwam het verzoek om een grondwetswijziging te entameren, inhoudende dat er een openingsartikel wordt toegevoegd aan de Grondwet over de democratische rechtsstaat. Heel mooi. Maar zonder een democratisch verkozen Eerste Kamer, of anders gezegd met een indirect verkozen Eerste Kamer die zich meer politieke macht toe-eigent, moeten we zo'n artikel maar eens goed heroverwegen. En dat geldt te meer als ook het rechterlijk toetsingsrecht in de Tweede Kamer wordt tegengehouden. Een unitaire staat met een parlement dat deels niet rechtstreeks verkozen is en met een ontbreken van grondwettelijk toetsingsrecht, slaat toch een wat rare figuur. Zouden we zo'n land toelaten tot de EU?