Hoe het de Polen gelukt is een zege op rechtspopulisten te behalen

Na acht jaar heerschappij hadden vele Polen de buik vol van PiS en haar leider Jaroslaw Kaczynski (74) met zijn autocratische revolutie: beperking van burgerrechten, inbreuk op onafhankelijkheid van rechters (muilkorfwet), een conservatief nationalistische cultuuroorlog (in media en onderwijs), zelfverrijking van PiS elites, haatzaaien door de staatstelevisie en permanente polarisatie.

De sociale cadeautjes van de PiS regering (extra pensioenen en kindergeld) zorgden zelfs voor conflict tussen werkende jongeren en hun grootouders. Ook was zich stiekem een Polexit (vervreemding van de EU) aan het voltrekken.

In ‘driemaal scheepsrecht’ geloofde niemand. PiS won al in 2015 en in 2019. Als regeringspartij was zij oppermachtig, kon zij de kieswet aanpassen, benzineprijzen kunstmatig laag houden en het minimumloon fors verhogen. Kleine gemeenten tot 20 duizend inwoners - het domein van de PiS achterban - werd een brandweerauto beloofd bij een opkomst boven de 60%. En de staatstelevisie deed er een schepje bovenop met haatzaaien tegen Tusk, leider van het grootste oppositieblok BurgerCoalitie.

Het werd een nek-aan-nek race. De oppositie (BurgerCoalitie, centrumrechtse Derde Weg en Links) hoopte op zwevende kiezers, vooral vrouwen, want het verbod op abortus trof vrouwen in alle generaties. Jonge mannen kregen vooral de aandacht van de extreemrechtse Confederatie, senioren van PiS.

Het gezond verstand van Polen won. Men liet zich niet meeslepen door rancune of fatalisme. 62% van de Poolse kiezers heeft gekozen voor de rechtsstaat, burgerrechten, de beschaafde wereld in de EU.

PiS won de verkiezingen met 7,6 miljoen stemmen. In 2019 was 8 miljoen stemmen genoeg om de meerderheid in de Sejm te verwerven. Dit keer niet. De democratische oppositie kreeg samen 4 miljoen stemmen meer.

De hoge opkomst bleek de redding van de democratische oppositie. De opkomst van 74,4% overtrof alle verwachtingen, het is de allerhoogste sinds 1989. 3,2 miljoen meer kiezers gingen naar de stembus dan in 2019. Wat zijn de succesfactoren achter die hoge opkomst?'

• 1. 

  Tusks “yes we can”

Een laag vertrouwen in politici kenmerkt Polen al sinds 1989. In de laatste 20 jaar schommelde de opkomst rond de 50%. Mobilisatie van kiezers aan de oppositiekant was een grote opgave. Polen waren de ‘Pools-Poolse oorlog’ en permanente polarisatie door PiS beu: een zinloos conflict waarbij problemen van burgers van secundair belang zijn.

Hoe wek je kiezers uit hun apathie en laat je ze in de overwinning geloven? Donald Tusk stond voor een Hercules-taak, hij moest eerst zijn ingeslapen BurgerPlatform op de been krijgen.

Tusk paste een gewaagde strategie toe. Tijdens de twee massa-protestbetogingen met honderd duizenden deelnemers in Warschau die meer aan een familie picknick onder Poolse wit-rode vlaggen deden denken, heeft hij de mensen opgeroepen om in de overwinning te geloven en moed te houden. Twee weken voor de verkiezingen werd de massabijeenkomst op 1 oktober eigenlijk een groot empowerment event onder regie van Donald Tusk.

Dat was Tusks aanpak van “yes we can”. Hij zette twijfelende Polen in hun kracht, wetende dat Polen in staat zijn tot heroïsche daden. Hij legde een verbinding met andere historische momenten uit de Poolse recente geschiedenis, die van de geboorte van Solidarnosc in zijn stad Gdansk in 1980 en de overwinning op de communisten in de verkiezingen van 1989. En ook met hoe Poolse burgers Oekraïense vluchtelingen onderdak hebben gegeven. Hiermee verrasten de Polen ook zichzelf. Waarom nu dan niet opnieuw een heldendaad, triggerde hij de kiezers.

• 2. 

  Mislukt referendum en visum-affaire

PiS liet in een zeer agressieve campagne liet haar ware gezicht zien. De partij maakte het erg bont. Zo noemde zij de premier Tusk een verrader en handlanger van Berlijn. Het bevestigde de indruk, vooral bij jongeren, dat PiS een anachronisme is, een partij voor oudjes en van de reële wereld losgemaakt.

Het referendum over o.a. de verplichte relocatie van illegale migranten in de EU, was een totale mislukking. Het werkte contraproductief, het mobiliseerde de kiezers om naar de stembus te gaan en de referendum kaarten te laten liggen.

PiS maakte zich belachelijk toen, tegelijk met het veto in Brussel tegen het migratiepact, het visumschandaal aan het licht kwam. Polen heeft op grote schaal Schengen-visa tegen hoge bedragen afgegeven in Afrika en Azië, zonder identiteiten van aanvragers grondig te checken.

• 3. 

  Hoge opkomst jongeren

De jongeren raakten gemotiveerd, want de vrijheid van reizen in de EU kon beperkt worden als Polen uit de Schengen-zone zou worden uitgesloten. De visum-affaire liet zien dat Polen het onderlinge vertrouwen van Schengenlanden schendt met dubieuze praktijken. Ook verbod op abortus, lhbti-vrije zones, het kappen van oerbossen, vergiftiging van de rivier Oder en aanvallen op de autonomie van scholen zorgden ervoor dat Poolse jongeren massaal naar de stembus gingen.

Op de verkiezingsdag werd het stemmen ineens ‘cool’ en ‘sexy’. De sfeer was ontspannen, een soort burger-festival, niemand klaagde over slecht weer of lange rijen als men was doordrongen van de burgerplicht.

De opkomst onder Polen tussen 18 en 29 jaar was ongekend hoog: 71% (in 2019 was dat 46%). 62% stemde op de democratische oppositie. Links had meer aantrekkingskracht op vrouwen, 24% versus 10% bij de mannen. Omgekeerd was het bij de extreemrechtse Confederatie: 26% jonge mannen (9% vrouwen).

• 4. 

  Derde Weg als alternatief

Het pluralisme zegevierde. De grote winnaar is Derde Weg (een coalitie van Polen 2050 en Boerenpartij) die 3 miljoen stemmen kreeg. Met haar leus “geen ruzie, voorwaarts” appelleerde ze aan kiezers die een alternatief zoeken voor de tweestrijd PiS tegen PO. Zwevende kiezers stemden op Derde Weg om tactische redenen, om deze coalitie over de 8% drempel te helpen.

De nieuwkomer ‘Polen 2050’ is een uiting van constructieve boosheid à la NSC in Nederland. Of deze partij vernieuwing kan bewerkstellen moet nog blijken.

De machtswisseling kunnen we pas begin december verwachten. President Duda belast hoogstwaarschijnlijk na 13 november de huidige premier Mateusz Morawiecki met de (kansloze) opdracht om een regering te vormen. Na twee weken is het woord aan de Sejm, die Tusk zal aanwijzen.

Intussen is de democratische oppositie bezig met het plannen van het herstel van 8 jaar van PiS, en terugkeer naar democratie en normaliteit. Makkelijk wordt het niet. De cohabitatie met president Duda is een van de grote obstakels in het wetgevingsproces. Er is weinig tijd met lokale en Europese verkiezingen kort na elkaar in 2024 en het EU-voorzitterschap van Polen begin 2025.

Drs. Malgorzata Bos-Karczewska is onafhankelijke deskundige Polen en EU-arbeidsmigratie.