Is het mogelijk democratie te meten? Een kijkje achter de schermen bij de Democratie Monitor

Niet alles wat telt, kan geteld worden. En niet alles wat geteld kan worden, telt. Zo luidt de decennia oude wijsheid die vaak aan Einstein wordt toegeschreven. Uiteraard geldt dit ook voor onze democratie. En toch doen we het.

Want wereldwijd staan democratieën onder druk, blijkt uit monitors van organisaties als V-Dem Institute van de Universiteit van Götenburg. Onlangs werd hier al door Luuk Eilers aandacht aan besteed, omdat Nederland tot de landen behoort waar volgens V-Dem ‘autocratiserende tendensen’ zichtbaar zijn.

Ook andere rapportages over deelgebieden van de Nederlandse democratie zijn al jaren zorgwekkend. Maar er was geen totaaloverzicht. Rapporten laten vaak niet goed zien waar de democratie knelt of hoe sterk de dalende trend precies is. En de bekende democratie indexen maken vaak geen gebruik van de rijkdom aan contextspecifieke data die gewoon publiekelijk beschikbaar is.

Dat was voor ons reden om specifiek voor Nederland de stand van de democratie te onderzoeken op basis van de rijkdom aan data die voorhanden is. Met de Democratie Monitor laten we zien waar het goed gaat met onze democratie, en waar niet. Dat doen we op basis van 45 indicatoren die we meten met openbare data uit het Nederlandse veld.

Nu, enkele weken na de presentatie van de eerste Democratie Monitor, is het een mooi moment om de balans op te maken. Wij wilden een integraal, politiek neutraal en transparant beeld geven van de trends binnen de democratie in Nederland. Om daarmee aanknopingspunten te bieden om de democratie te versterken en te beschermen waar nodig.

In dit artikel geven we een kijkje in de keuken van ons initiatief. Zodat anderen ervan kunnen leren. En vanuit de overtuiging dat de reacties ons zullen helpen om de volgende versie van de Democratie Monitor te verbeteren.

Verantwoord vereenvoudigen

Het meetbaar maken van de staat van het complexe en fijnmazige systeem van de Nederlandse democratie leidt per definitie tot een versimpeling van zaken. Zorgvuldigheid en transparantie over keuzes vinden wij daarom van groot belang.

Om tot verantwoorde keuzes te komen, hebben we onder andere literatuuronderzoek (100+ bronnen) gedaan, experts geïnterviewd en een expertmeeting gehouden in het najaar van 2024. Daarnaast staan we in nauw contact met allerlei experts uit de wetenschap, het maatschappelijk middenveld en de democratische instituties, bijvoorbeeld om onze analyses en indicatoren te valideren.

Daarnaast hebben we geïnvesteerd in eigen innovaties om nieuwe databronnen te ontwikkelen en nieuwe inzichten toe te voegen. We onderzoeken dus ook hoe aspecten van de democratie ‘geteld’ kunnen worden die we nu nog niet kunnen tellen. Daartoe werkten we met (academische) partners aan optimalisatie van de analyse van Tweede Kamer-data om met behulp van de nieuwste taalmodellen democratisch ethos in de Kamer meetbaar te maken. Ons doel is om sentiment te meten ten aanzien van rechters, journalisten, maatschappelijke organisaties, demonstranten, minderheden en anderen.

Democratie indicatoren

Zodoende kwamen we tot 45 indicatoren die iets zeggen over de systeemkenmerken, de kwaliteit en/of de perceptie omtrent belangrijke aspecten van de democratie in Nederland.

Met systeemkenmerken bedoelen wij: inzicht in hoe een aspect van de democratie is georganiseerd of wat er feitelijk plaatsvindt, zoals financiering van de publieke omroep of het aantal opgebroken vreedzame demonstraties.

Voor inzicht in de kwaliteit van onze democratie zijn we op zoek gegaan naar databronnen die iets zeggen over in hoeverre de beloftes van vrijheid, bescherming en voorspoed worden ingelost, zoals de rechtsstatelijkheid van regeringsvoorstellen (bescherming) en besteedbaar inkomen van de onderste 40% (voorspoed).

En de perceptie zegt iets over hoe burgers de systeemkenmerken en kwaliteit waarderen. Dit is voor ons als maatschappelijk initiatief cruciaal, want ons uitgangspunt is dat een gezonde democratie een democratie is die levert wat burgers er van verlangen. In deze selectie is daarom bijvoorbeeld de tevredenheid over het democratisch systeem als perceptie-indicator meegenomen.

Data

Voor de databronnen waarmee we de indicatoren operationaliseren, hebben we de volgende selectiecriteria gehanteerd als uitgangspunt:

• - 

  Inhoudelijke logica: een indicator moet volgen uit inhoudelijke verantwoording en het conceptueel model;
• - 

  Reputatie dataprovider en herkomst uit Nederlandse veld: de dataprovider moet vertrouwd zijn en bij voorkeur afkomstig van Nederlandse instituties of organisaties;
• - 

  Tijdspanne van de data: bij voorkeur een tijdsspanne van 2014-2024 en minimaal dekking van 5 jaar;
• - 

  ‘Data gaps’ en de kwaliteit en validiteit van de dataset: bij voorkeur zijn datasets compleet, consistent en met minimale bias;
• - 

  Publiekelijk beschikbare data: omdat de monitor controleerbaar en transparant moet zijn, moet de gebruikte data vrijelijk beschikbaar zijn.

Voor de inzichten die we zelf produceren op basis van grootschalige tekstanalyses - en de datasets en algoritmes die we daarvoor gebruiken - geldt dat we deze openbaar maken en transparant zijn over de gebruikte methodes en technieken.

De democratie komt niet door de APK

We ontwikkelden een conceptueel kader waarin we democratie breder definiëren dan alleen de verhouding tussen overheid en burger. Dat resulteert in 45 indicatoren, die zijn ingedeeld in vijf pijlers. Deze pijlers zijn zelfbestuur, gelijke rechten, invloed, zelfbeschikking en goed bestuur. In figuur 1 worden deze kort toegelicht

Figuur 1. Overzicht conceptueel model Democratie Monitor.

Naast deze pijlers hebben we een normatief kader opgesteld. Op basis van het vooronderzoek hebben we bepaald hoe een trend de democratie beïnvloedt. In het dataportaal op onze website hebben we per indicator de benodigde nuancering en aandachtspunten toegelicht. De werkelijkheid is namelijk nooit zwart-wit.

Een goed voorbeeld is de forse stijging van het aantal demonstraties. Wij zien dat vooral als teken van toenemende ontevredenheid over de politiek en falen van het democratisch systeem om die onvrede te adresseren. Daarom hebben wij het als een negatieve indicatie voor de staat van de democratie geduid. Maar je kan ook beargumenteren dat het wijst op toenemend engagement, op vertrouwen onder demonstranten dat demonstreren effect heeft, of als teken dat het demonstratierecht voldoende gewaardborgd is. Zo gezegd zou je de stijging van het aantal demonstraties ook als positief voor de democratie kunnen duiden.

Onze conclusie is dat de Nederlandse democratie op veel punten achteruitgaat in de periode tussen 2014 en 2024. De negatieve trends zijn groter dan de positieve trends. Van de 45 indicatoren staan er 18 in het rood en slechts 9 in het groen.

Vooral het motorblok van onze democratie, de politiek zelf, heeft onderhoud nodig. Zo blijkt uit de data dat steeds meer politieke voorstellen in strijd zijn met de Grondwet. Ook worden politici steeds vaker bedreigd en geïntimideerd, wat hun werk bemoeilijkt. Daarnaast staan indicatoren in het rood die het draagvlak voor de democratie weerspiegelen. Zo laten de data een laag vertrouwen in de Tweede Kamer zien, lage opkomsten bij verkiezingen en groeiende steun voor autocratisch leiderschap. Ook worden er steeds meer demonstraties geregistreerd en staat de persvrijheid onder druk.

Percentueel genomen verslechteren de pijlers zelfbestuur (-63%) en invloed (-51%). De indicatoren voor zelfbeschikking van burgers (1%) en goed bestuur (-1%) blijven gemiddeld stabiel. De indicatoren op het gebied van gelijke rechten stijgen gemiddeld licht (+6%).

Opvallend is dat geen van de vijf pijlers gemiddeld in het groen staat. Oftewel: bij geen van de vijf pijlers verbeteren de indicatoren gemiddeld meer dan 10% tussen 2014 en 2024. In totaal staan 18 van de 45 indicatoren in het rood (40%), 18 indicatoren in het oranje (40%), en 9 indicatoren in het groen (20%). Rode indicatoren vragen om urgente actie, voor oranje actoren is actie gewenst om te voorkomen dat ook die in het rood belanden. Voor groene indicatoren is het vooral zaak deze te koesteren en die positieve trend niet te verstoren.

De uitdagingen die we tegenkwamen

We zien veel overlap tussen ons conceptueel kader en dat van andere internationaal georiënteerde initiatieven zoals V-Dem en International IDEA. Groot verschil is echter dat onze Democratie Monitor expliciet vertrekt vanuit het perspectief van burgers, en natuurlijk dat het zich toespitst op de Nederlandse dynamiek. Dit laatste is te zien in de gebruikte openbare data, die voor het grootste gedeelte worden geproduceerd door Nederlandse organisaties in de Nederlandse context.

Door deze keuzes bedient onze Democratie Monitor ook andere typen gebruikers dan bovengenoemde internationale indexen. Het maakt onze monitor zeer context-specifiek en stelt gebruikers in staat trends binnen de Nederlandse democratie te wegen. De Democratie Monitor is daarentegen niet geschikt om Nederland te vergelijken met andere landen.

Voor alle indicatoren wilden we data hebben over de gehele rapportageperiode, maar dit was niet altijd mogelijk. Uit onderzoek bleek dat de data gaps geen significante invloed hadden op de resultaten, waardoor we toch alle indicatoren konden meenemen.

Helaas waren de data gaps ook niet altijd verklaarbaar en is het onzeker of de rapportage ook de komende jaren beschikbaar is. Een volledige verantwoording van de data is te vinden op pagina 34 van ons rapport.

Verwachtingsvol vooruitkijken

Kort voor de publicatie viel het kabinet-Schoof. Dat stelde ons in staat om de bekendmaking van onze conclusies te koppelen aan de aankomende Tweede Kamerverkiezingen en de daaropvolgende kabinetsformatie. Ook zijn er volgend jaar gemeenteraadsverkiezingen om verwachtingsvol naar uit te kijken.

Verwachtingsvol, want: nu er bekend is dat de democratie vooral in het motorblok hapert, kunnen kiezers daarnaar handelen. Dat vraagt wel om snel optreden van onze kant. We zullen de komende tijd ervoor zorgen dat de bevindingen maximaal worden gebruikt om de verkiezingen te gebruiken om de democratie te herstellen waar nodig. We benaderen de programmacommissies van politieke partijen, die as we speak de verkiezingsprogramma’s schrijven. En we blijven onze bevindingen onder de aandacht brengen om politieke partijen, (kandidaat-)politici en beleidsmakers aan te zetten tot actie.

Het is belangrijk dat de politiek tijdens de campagne democratisch ethos uitstraalt en democratische principes hooghoudt. Dat betekent dat politici in woord en daad bijvoorbeeld moeten uitstralen dat politieke opponenten wel legitiem zijn - en ze dus niet als bedreiging of volksvijand moeten neerzetten. Ook houdt dit in dat het politieke debat gevoerd wordt op basis van feiten. Dat mag best hard op de inhoud, zolang het maar zacht op de persoon is.

Daarbij zetten wij ons ervoor in dat politieke partijen zo veel mogelijk laten zien tijdens de campagne of en hoe zij de democratie en rechtsstaat willen versterken en beschermen. Het kabinet-Schoof in wording kwam pas tijdens de formatie met de ‘gezamenlijke basislijn’ over de rechtsstaat. Het is belangrijk dat politici de kiezer deze keer vooraf duidelijkheid geven over hun toewijding en concrete plannen op dit vlak. Wij zullen er alles aan doen ze hiertoe te verleiden en werken daartoe graag samen met een ieder die deze missie deelt.

Mede daarom zijn alle data in de Democratie Monitor gestandaardiseerd en publiek toegankelijk via het dataportaal op onze website. Deze werken we periodiek bij. Verder zitten er nog twee monitors in de pijplijn: een monitor die relevante gebeurtenissen vastlegt en bijhoudt (de Tijdlijn van de Democratie) en een sentimentmonitor die inzoomt op (veranderende) sentimenten over belangrijke aspecten van onze democratie in de politiek, media en samenleving. Daarvoor gebruiken we taalmodellen die mediaberichten scannen en analyseren wat er de afgelopen tien jaar in de Tweede Kamer is gezegd.

Ten slotte ontwikkelen we op een aantal belangrijke aspecten een enquête met vragen die we periodiek aan de inwoners van Nederland gaan voorleggen. Zo willen we er zeker van zijn dat we de monitor kunnen blijven bijwerken en krijgen we een representatief beeld van de opvattingen van Nederlanders over cruciale aspecten van de democratie. Door dit periodiek te herhalen en aan te haken op andere initiatieven, zoals van het Sociaal en Cultureel Planbureau, verwachten we een goed beeld te krijgen van de opvattingen over democratie door de tijd heen.

Conclusie

Met dit artikel hebben we laten zien dat de staat van de Nederlandse democratie te meten is, en dat die staat zorgwekkend is. Nu we onze afwegingen hebben gedeeld, zien we ernaar uit om deze op basis van reacties uit het veld verder aan te scherpen. Wij verwelkomen alle suggesties, aanvullingen en verbeteringen. En we roepen iedereen met een vergelijkbare missie op om van zich te laten horen tijdens de verkiezingscampagne en kabinetsformatie. Dit is dé kans om de democratie te versterken waar nodig en te koesteren waar mogelijk.

Bas Bijlsma is directeur van Stichting Democratie Monitor.

Pieter van Boheemen is directeur van Post-X Society en medeoprichter van de Stichting Democratie Monitor.