‘Open Deur’ of ‘Isoleren & Imiteren’?

Stel, je zit in een volle bar. Altijd dezelfde bar, altijd hetzelfde gratis bier. Opeens zet de barvrouw de deur open naar een naastgelegen zaal, waar ook gratis bier wordt getapt. Dan niet haar slappe aftreksel, maar het pittigere origineel. Wat gebeurt er?

Eerst nemen een paar stamgasten voorzichtig een kijkje, daarna wat meer, en al gauw waggelt de halve zaal naar de deur. Dat is wat er gebeurde bij de meest recente Tweede Kamerverkiezingen in 2023.

Vanaf het moment dat Dilan Yeşilgöz op 18 augustus 2023 zei dat ze hem niet uitsluit, zat Geert Wilders in de lift. Waarom? De combinatie van isoleren en imiteren kost een uitdager stemmen. Mark Rutte isoleerde Wilders en imiteerde zijn retoriek. Yeşilgöz doet alleen het laatste. Ze was als een barvrouw die de deur openzette.

Op 1 oktober 2023 schreef ik op X: “door Dilan overwegen anti-immigratie-kiezers PVV weer”. Het komt erop neer dat langzamerhand steeds meer kiezers beseften dat Wilders ditmaal niet aan de zijlijn bleef, maar zou meespelen. Zo werd hij acuut weer een optie voor kiezers die zich zorgen maken over integratie. En dat zijn er nogal wat. Het deel van het electoraat dat kritisch is over integratie is aanzienlijk, al sinds de jaren '90. Vanaf 2012 was Wilders voor die groep steeds irrelevanter geworden, omdat hij werd buitengesloten terwijl anderen zijn agenda kaapten.

Onderzoek

Mijn bericht was geïnspireerd op wetenschappelijk werk, vooral in mijn boek en in een artikel met Nan Dirk de Graaf. Mijn boek rapporteert bevindingen van experimentele en niet-experimentele studies over het buitensluiten en na-apen van zowel uiterst linkse als uiterst rechtse partijen. Die partijen verliezen sinds 1944 in 15 landen gemiddeld stemmen als ze worden geïsoleerd en geïmiteerd.

Eenzelfde soort effect is terug te vinden in eerder werk, met name van Giovanni Capoccia over het Europa in de jaren dertig. Misschien is het een algemeen verschijnsel dat elites hun macht handhaven door wortel en stok te hanteren. Het volk wordt verleid om trouw te blijven, terwijl steun aan uitdagers wordt ontmoedigd.

Situatie in Nederland

Wilders stond buitenspel sinds hij brak met het kabinet-Rutte I in 2012. In 2014 signaleerde ik al de achilleshiel van Wilders: zodra er een partij zou komen die eenzelfde soort programma zou aanbieden, zouden kiezers massaal oversteken. Dat gebeurde ook. Er was bijvoorbeeld een vlucht van PVV naar FVD in 2019 en naar BBB in 2022-2023. De afgelopen jaren schreef ik er vaker over, bijvoorbeeld hier, hier en hier.

Tegelijkertijd isoleren en imiteren is moeilijk. Rutte was er behendig genoeg voor. Enerzijds riep hij “nul kans” (2017) en “nooit” (2021) tegen Wilders, anderzijds deed hij manhaftige uitspraken als “Pleur op!” (2016) en schreef hij open brieven aan “Nederlanders” (2017 en 2018). In 2017 legde NOS-politiek verslaggever Xander van der Wulp uit dat Ruttes open brief was bedoeld om PVV-stemmers een alternatief te bieden. "Het is een duidelijke zet in campagnetijd", sprak Van der Wulp. "Vorige week heeft de partij de PVV duidelijk als coalitiepartij uitgesloten. Dit is nu een poging om de PVV-achterban aan te spreken." En dat was het. Aan het begin van de campagne het uitsluiten, en precies een week later deze brief. Het VVD-campagneteam had hier duidelijk over nagedacht. En herhaalde dit recept in 2021.

Voorbeelden uit andere landen

Twee andere voorbeelden van dat de combinatie van isolatie en imitatie stemmen kost, bieden België en Frankrijk. Vlaams Belang is jarenlang geïsoleerd en niet geïmiteerd. Zodra vanaf 2010 een andere partij immigratiekritisch werd, liep Vlaams Belang in rap tempo leeg. In Frankrijk werd het toenmalige Front National als paria behandeld. Toen Nicolas Sarkozy met zijn migratiekritiek de roerganger van centrumrechts werd, liepen Front National-kiezers in 2007 plots massaal over.

Wat gebeurt er als omgekeerd een partij ophoudt paria te zijn? Dat hebben we niet vaak gezien. Twee voorbeelden zijn Alleanza Nazionale in Italië in 1993 en Vox in Spanje in 2019. In beide gevallen groeide de partij snel. Net als wat we bij de PVV zagen.

Verloop in 2023

Het is niet zo dat de dag na de eerste uitspraak van Yeşilgöz hierover drommen kiezers naar de PVV overgingen. Nee, er zijn maar weinig kiezers die in augustus het nieuws volgen. De meeste kiezers kijken pas een paar weken of dagen voor de verkiezingen wat ze gaan stemmen. En de koerswending van de VVD had tijd nodig om te landen bij kiezers. Net zoals het tijd kostte voor kiezers om de conclusie te trekken dat ze dan net zo goed PVV konden stemmen. Plus dat er een effect was van opiniepeilingen, waaruit bleek dat die partij steeds relevanter werd. Dus het ging zoals Mike in Ernest Hemingway’s The Sun Also Rises in drie woorden beschrijft hoe hij failliet ging: “Gradually, then suddenly.”

Daarbij horen twee andere verschijnselen. Ten eerste hebben opiniepeilers het zetelaantal van de PVV onderschat. De exponentiële groei betekende een steile lijn omhoog vlak voor de verkiezingen. De partij ging met een aantal zetels per dag de lucht in en dan loop je met je peiling achter de feiten aan. Ten tweede werd het effect pas laat goed zichtbaar. Het begon pas zes weken na mijn bericht te dagen bij de VVD. Misschien niet vreemd: zoals we tijdens de pandemie hebben geleerd blijft een exponentieel effect wekenlang haast onzichtbaar – en zodra je het ziet is het te laat.

Er speelden natuurlijk meer factoren bij de PVV-zege, maar dat zijn geen gelijksoortige factoren. De open deur was een noodzakelijke voorwaarde: zonder dat zouden nooit zoveel kiezers de PVV hebben overwogen. Immers, bij vorige verkiezingen waren er ook allerlei zaken die Wilders in de kaart speelden, zoals immigratiecrises, rellen zoals die rondom een Turkse minister, media-aandacht voor integratie en aanslagen zoals in Utrecht. Maar nooit vertaalde zich dit in zo’n verkiezingswinst: de PVV kwam niet verder dan 15 tot 20 zetels – en nu opeens 37. Bij veel verklaringen die rondzongen (zoals mediaverslaggeving of aanslagen in Israël) moet worden bedacht: was de deur dicht gebleven, dan zou dit nooit zo’n rol hebben kunnen spelen.

Onzekerheden

Zeker, er hangt onzekerheid rond deze bevindingen. Het effect is moeilijk te detecteren: als je experimenten doet weet je niet of het ook werkt in het echt; als je verkiezingsuitslagen analyseert kun je het effect moeilijk onderscheiden van andere factoren; als je kiezers ondervraagt weet je niet hoe zij de strategieën van partijen zien. In mijn boek doe ik alle drie, in verscheidene landen, met wisselend resultaat. In eigen vervolgonderzoek met Rachid Azrout en Haylee Kelsall, vinden we aanwijzingen in Duitsland en Frankrijk maar nauwelijks in Nederland in 2017. Dat kan liggen aan ons late meetmoment, terwijl een effect zich wellicht al vroeg in de campagne voordeed. Een onderzoek van collega’s Werner Krause, Denis Cohen, en Tarik Abou-Chadi vindt over twaalf landen tussen 1976 en 2017 geen effect van isoleren en imiteren. De bevindingen van Laura Jacobs (Universiteit Antwerpen) en Jean-Benoit Pilet (Vrije Universiteit Brussel), die een experiment uitvoerden in Vlaanderen dat soortgelijk is aan het experiment dat ik zelf in 2014 deed in Nederland (zie mijn boek), zijn dan weer geheel in lijn met een isoleren en imiteren-effect. Immers, ze vinden dat buitensluiten een lagere stemvoorkeur voor Vlaams Belang oplevert, met name onder kiezers die beleidsgeoriënteerd zijn: kiezers die eerder N-VA stemden, rechtse kiezers, en kiezers met een sterke voorkeur voor assimilatie van immigranten.

Dit zijn afzonderlijke onderzoeken die natuurlijk nog niet betekenen dat alle theorie definitief is bewezen of juist de prullenmand in kan. Het betekent vooral dat meer onderzoek nodig is. Zeker nu de verkiezingsuitslag van 2023 een sterke aanwijzing geeft dat het buitensluiten van een partij onder bepaalde voorwaarden kiesgedrag flink kan bïinvloeden. Rachid Azrout en ik hebben daar ook duidelijke aanwijzingen voor gevonden op basis van vier kiezersenquêtes. Opnieuw geen sluitend bewijs, maar het openzetten van de deur lijkt Wilders toch wel erg te hebben geholpen.

In Belgie heeft premier Bart De Wever (N-VA) de conclusie getrokken dat hij Vlaams Belang, dat hij al jaren imiteert, moet blijven isoleren. Net als zijn Duitse collega Friedrich Merz, die grenscontroles heeft ingesteld terwijl hij AfD blijft uitsluiten, heeft hij geleerd van de blunder van Yeşilgöz.

2025

Inmiddels is de tactiek van isoleren en imiteren van Wilders in ere hersteld. Mijn verwachting is dat deze tactiek op termijn de PVV weer stemmen gaat kosten. Immers, anti-immigratie-kiezers hebben nu een niet-geïsoleerde optie in de vorm van de VVD en, vooral, JA21. Het zal tijd kosten om kiezers te overtuigen dat andere partijen de PVV werkelijk zullen schuwen. Dat vertrouwen is gegaan te paard en komt terug te voet. Een exodus als de bovengenoemde naar FVD en naar BBB, verwacht ik voor deze verkiezingen nog niet. Eerder een kleinere stroom van PVV naar JA21, vooral in de laatste dagen voor de verkiezingen. Joost Eerdmans met de zijnen zullen hun partij presenteren als een effectief alternatief voor een geïsoleerde Wilders.

Opdat de stamgasten uiteindelijk de weg vinden naar de volgende bar: die van Eerdmans.

Joost van Spanje is hoogleraar Politics aan de Royal Holloway University of London.