Spitzenkandidaat ≠ lijsttrekker

Vandaag, maandag 29 april, debatteren de spitzenkandidaten van de Europese politieke partijen in Maastricht. In aanloop naar de Europese Parlementsverkiezingen begin juni, hebben de Europese fracties kandidaten naar voren geschoven als beoogt voorzitter van de Europese Commissie. De grootste kansmaker voor deze functie is de huidige Commissievoorzitter, Ursula von der Leyen,* al is haar herbenoeming ietwat onzekerder geworden na recente relletjes.¹⁾

Von der Leyen was begin maart benoemd als spitzenkandidaat van de EVP-fractie voor de Europese verkiezingen. Zij is dus officieel de kandidaat van de christendemocraten voor het voorzitterschap van de Europese Commissie. Momenteel is de EVP de grootste fractie in het Europees Parlement, met 176 van de 703 zetels. De huidige peilingen voorspellen dat de EVP de grootste fractie zal blijven. Von der Leyen maakt daarom goede kans om Commissievoorzitter te blijven.

Toch, als de christendemocraten de verkiezingen winnen en Von der Leyen blijft Commissievoorzitter, is dit geen bevestiging van het functioneren van het spitzenkandidatensysteem.

Het spitzenkandidatensysteem houdt dus in dat de kandidaat van de grootste fractie na de Europese verkiezingen benoemd wordt als Commissievoorzitter. Er is echter geen wettelijke verankering van dit systeem. De benoemingsprocedure legt alleen vast dat de Europese Raad rekening moet houden met de verkiezingsuitslag bij de voordracht van de kandidaat-Commissievoorzitter.²⁾

Het achterliggende idee van het introduceren van spitzenkandidaten is om de democratische legitimiteit van de Europese Commissie te versterken. De ‘winnende’ spitzenkandidaat als Commissievoorzitter benoemen zou recht doen aan de verkiezingsuitslag.

De termen spitzenkandidaat (afkomstig van het Duitse spitzenkandidat) en lijsttrekker worden vaak uitwisselbaar gebruikt.³⁾ In Duitsland is een spitzenkandidat van een grote partij bij de parlementsverkiezingen ook kanzlerkandidat, kandidaat-kanselier. In Nederland betekent lijsttrekker alleen de eerste kandidaat op de lijst van een politieke partij bij een verkiezing. Bij de Tweede Kamerverkiezingen wordt de lijsttrekker van de grootste partij niet per definitie de premier.

Het aanduiden van de Europese spitzenkandidaten als lijsttrekkers klopt eigenlijk niet. Von der Leyen stelt zich namelijk niet verkiesbaar voor het Europees Parlement. Ze kan geen Europarlementariër worden omdat ze op geen enkele lijst staat. Von der Leyen wil graag nog een termijn als Commissievoorzitter en de EVP-fractie steunt haar hierin, maar ze is geen echte lijsttrekker.

Als Von der Leyen wel op een lijst zou staan hadden de meeste Europeanen überhaupt niet op haar kunnen stemmen. De samengestelde aard van de Europees Parlementsverkiezingen maakt het idee van lijsttrekkers als kandidaat-voorzitter vrijwel onmogelijk. In juni vindt er niet één verkiezing plaats, maar zullen er 27 verschillende verkiezingen in de lidstaten plaatsvinden voor één parlement. Omdat er geen gezamenlijke ‘transnationale’ kieslijsten zijn, al wil het Europese Parlement dit wel,⁴⁾ kunnen er eigenlijk ook geen daadwerkelijke Europese lijsttrekkers zijn.

De Nederlander Bas Eickhout* is wél spitzenkandidaat en lijsttrekker. Eickhout zal de eerstvermelde kandidaat zijn op de gezamenlijke lijst van GroenLinks-PvdA én hij is gekozen als spitzenkandidaat van de Europese Groenen. Hij is echter niet de enige, want de Duitse Terry Reintke is óók spitzenkandidaat voor de Groenen.

Wat het ingewikkelder maakt is dat GroenLinks en PvdA deelnemen aan twee verschillende Europese fracties. Na de verkiezingen blijft GroenLinks aangesloten bij de Groenen en de PvdA bij S&D. De spitzenkandidaat van deze sociaaldemocratische fractie is Nicolas Schmit,* de huidige Eurocommissaris voor Werkgelegenheid en Sociale Rechten.

Dit alles maakt het vrij onoverzichtelijk wie de Nederlandse Groenlinks-PvdA stemmer steunt als Commissievoorzitter. Is een stem op de Europese lijst van GroenLinks-PvdA dan een stem op Eickhout, Reintke of Schmit als Commissievoorzitter?

De andere Europese fracties maken het niet gemakkelijker. Renew Europe, waar D66 en de VVD bij aangesloten zitten, hebben niet één, niet twee, maar zelfs drie spitzenkandidaten: de Franse Valérie Hayer, de Duitse Marie-Agnes Strack-Zimmermann* en de Italiaan Sandro Gozi. Aan de andere kant van het spectrum staat de Identiteit en Democratie fractie, waar de PVV bij aangesloten is, die überhaupt geen spitzenkandidaat heeft. Deze fractie is namelijk tegenstander van het systeem en draagt dus geen kandidaat voor.

Wat is dan uiteindelijk de invloed van de Nederlandse kiezer op de benoeming van de Europese Commissievoorzitter? Politiek gezien kan een stem op bepaalde partijen steun uitspreken voor een of meerdere spitzenkandidaten, ook al is het niet een stem op die persoon zelf. Juridisch gezien bepaalt de Europese Raad uiteindelijk wie als Commissievoorzitter wordt voorgedragen. De gekozen kandidaat-voorzitter hoeft geen spitzenkandidaat te zijn, net zoals Von der Leyen in 2019 geen spitzenkandidaat was. Het staat het Europees Parlement wel vrij om de voorgedragen kandidaat af te wijzen.

Het doel van het spitzenkandidatensysteem was om Europa dichter bij de kiezers te brengen. Met de manier waarop het dit verkiezingsjaar ontvouwt lijkt het vooral verwarring te scheppen. Mijn advies voor de kiezer: focus op de plannen en niet te veel op de poppetjes.

• * 

  Aanwezig bij het Maastricht Debat.

Nora Vissers werkt als docent-promovenda bij de capgroep Publiekrecht, Universiteit Maastricht. Haar onderzoek betreft de rol van de EU om democratie te waarborgen binnen de lidstaten.

• 1) 

  C.­ van de Wiel, ‘Krasjes op imago Von der Leyen na rel rond benoeming partijgenoot’, NRC, 16 april 2024.
• 2) 

  Zie voor de benoemingsprocedure mijn bijdrage aan de decembereditie van de Hofvijver, N. Vissers, ‘Wie o wie wordt de Europese Commissievoorzitter?’ De Hofvijver 2023/149.
• 3) 

  Van Dale geeft de volgende definitie van ‘spitzenkandidaat’: “lijsttrekker van een partij in het Europarlement, die bij winst van zijn partij bij de EP-verkiezingen ook als kandidaat-voorzitter van de Europese Commissie naar voren geschoven wordt”
• 4) 

  ‘Europees Parlement doet voorstel voor hervorming Europese verkiezingen’, ecer.minbuza.nl, 6 mei 2022.