Hoe krijg je een weloverwogen lobbyregister? Onderzoekers maken afwegingskader voor ministerie

Met dank overgenomen van Faculteit Governance and Global Affairs (FGGA), gepubliceerd op dinsdag 17 januari 2023.

Legitiem belangen vertegenwoordigen en afwegen, hoe doe je dat? In opdracht van het Ministerie van Binnenlandse zaken ontwikkelden Caelesta Braun en Bert Fraussen een Afwegingskader Legitieme Belangenvertegenwoordiging. Het hoe, waarom en nut van een weloverwogen lobbyregister leggen de onderzoekers van het Instituut Bestuurskunde in dit artikel uit.

Het Afwegingskader Legitieme Belangenvertegenwoordiging heeft als vertrekpunt de aanname dat effectieve en gedragen lobbyregulering aandacht vereist voor integriteit, maar eveneens de erkenning dat belangenvertegenwoordiging een integraal en wenselijk onderdeel van democratische besluitvorming vormt. Dit kader benadrukt de gedeelde verantwoordelijkheid van belangenbehartigers en beleidsmakers, en onderscheidt vier verschillende doelstellingen die de invulling van een register kunnen vormgeven: gelijk speelveld, transparantie, responsiviteit en verantwoording.

Belangenvertegenwoordiging als integraal onderdeel van besluitvorming

De publieke en politieke roep om meer regulering van lobby-activiteiten klinkt vaak het hardst meteen na integriteitsschandalen of situaties waarin oneigenlijke beïnvloeding lijkt te hebben plaatsgevonden. Hierdoor wordt lobbyregulering vaak voorgesteld en ontwikkeld vanuit invalshoeken die een sterke nadruk leggen op integriteit en het bestrijden van corruptie. Deze insteek is waardevol en relevant, maar neemt onvoldoende het perspectief mee dat belangenvertegenwoordiging een integraal en vaak ook wenselijk onderdeel is van democratische besluitvorming.

Het Afwegingskader Legitieme Belangenvertegenwoordiging is geschreven om recht te doen aan het proces van belangenvertegenwoordiging als dubbele verantwoordelijkheid en tweerichtingsverkeer.

Verschillende doelstellingen voor wet- en regelgeving

Met het Afwegingskader onderscheiden we vier verschillende doelstellingen voor wet- en regelgeving voor legitieme belangenvertegenwoordiging, die alle vier andere zwaartepunten kennen: Gelijk Speelveld, Responsiviteit, Transparantie en Verantwoording. Bij Gelijk Speelveld is het faciliteren van gelijke kansen voor maatschappelijke belangenaggregatie het voornaamste uitgangspunt. Bij Responsiviteit is het belangrijkste aangrijpingspunt de inclusieve en inzichtelijke weging van maatschappelijke belangen in het publieke besluitvormingsproces. Bij Transparantie is het voornaamste uitgangspunt het inzichtelijk maken van de inbreng van politiek-bestuurlijk actieve maatschappelijke belangen. Bij Verantwoording, tot slot, is de voornaamste doelstelling voor- en achteraf verantwoording afleggen over publieke besluitvorming, de totstandkoming daarvan, en de rol van maatschappelijke belangen daarbij.

We onderscheiden vervolgens vier type Registers als afgeleide van elk van deze kerndoelstellingen uit het Afwegingskader. Bij Gelijk Speelveld past een Register als Radar, dat voornamelijk bedoeld is om (actief) zicht te krijgen op georganiseerde maatschappelijke belangen. Bij Responsiviteit past een Register als Grensrechter, voornamelijk bedoeld om de beleidsinbreng van maatschappelijke belangen daarbij inzichtelijk te maken, inclusief het signaleren van mogelijke onevenwichtigheden of blinde vlekken. Bij Transparantie past een Register als Poortwachter, grotendeels bedoeld als kwaliteitslabel voor belanghebbenden die inbreng leveren voor publieke besluitvorming. Bij Verantwoording, tot slot, past een Register als Scheidsrechter, bedoeld als controle voor- en achteraf en sanctioneringsmechanisme om de aard en kwaliteit van publieke besluitvorming en de rol van maatschappelijke belangen daarbij op een structurele manier te bewaken.

Met het Afwegingskader Legitieme Belangenvertegenwoordiging laten we zien dat een expliciete keuze voor specifieke doelstellingen voor wet- en regelgeving of beleidsinstrumentarium om het proces van belangenvertegenwoordiging te reguleren noodzakelijk is, omdat elke doelstelling verbonden is met andere (accenten in) regelgeving en instrumentarium.

Tekst: Bert Fraussen en Caelesta Braun