Integriteit van ons bestuur: wat fout gaat (affaires) en wat beter kan en zou moeten

De integriteit van politiek en bestuur in Nederland blijft intrigeren. Waar gaat het dan om en wat is de stand van zaken? Die vraag komt in dit (korte) artikel aan bod, waarbij de integriteit van Nederlandse politici centraal staat.

Politieke integriteitsindex

Recent verscheen de Politieke Integriteitsindex 1) over 2024 in een overzichtsartikel van Bart de Koning in Follow the Money. Bij de index gaat het om de integriteitsaffaires waarin Nederlandse politici belanden. In 2024 zijn er in de media 57 affaires over de integriteit van Nederlandse politici gemeld. We inventariseren dergelijke affaires sinds 2013 en brengen sindsdien jaarlijks de Index uit.

In de media gaat het elk jaar vooral om de vraag welke partijen bij veel integriteitsaffaires betrokken zijn en om welke schendingen het gaat. Daarbij trachten we soms via wetenschappelijke artikelen een wat algemenere analyse te presenteren (zie de artikelen in Public Integrity en Beleid en Maatschappij). Daarin zijn de data over de laatste jaren nog niet verwerkt.

Ik start hier met de samenvatting van de gegevens over 2024. Om welke partijen ging het, welke gedragingen leiden tot affaires, op welk bestuurlijk niveau doen ze zich voor? Daarna volgt enige reflectie.

Affaires 2024

Nederland telde, zoals genoemd, in 2024 57 politieke integriteitsaffaires. CDA staat met acht affaires bovenaan, gevolgd door FVD en PVV met ieder vier. GroenLinks telde er drie, PvdA en VVD twee. Voor VVD is dat een opmerkelijk lage score. Verder is vermeldenswaardig dat er 21 affaires bij lokale partijen/lijsten voorkwamen. Dat laatste sluit aan bij de data over de gehele periode 2013-2024. In de top vijf met meeste affaires staan: de lokale partij (183), VVD (127), CDA (86), PvdA (50) en D66 (40).

Belangrijk is het besef dat dit aantal niks zegt over het integriteitsgehalte van de doorsneepoliticus uit de partijen. Dan past het meetellen van het aantal politici dat een partij heeft. CDA heeft namelijk duizenden raadsleden en wethouders. Dit zijn er namens FVD en PVV veel minder en dan zijn vier affaires er relatief veel. PVV werd de afgelopen jaren “in het hart geraakt” (Follow the Money). Wilders moest door affaires afscheid nemen van zijn informateurs Gom van Strien en Ronald Plasterk (die ook hoge ogen gooide als mogelijke premier) en Gidi Markuszower moest zich terugtrekken als kandidaat-minister van Asiel en Migratie omdat hij niet door het screening van de AIVD kwam. Bij dit alles is het besef relevant dat de Index affaires bevat; het gaat om vermoedens van integriteitsschending in de media, we onderzoeken niet het feitelijke gedrag van de politicus.

Politiek

Politici worden van verschillende integriteitsschendingen beschuldigd, deze categoriseren we in ons onderzoek als volgt: corruptie, fraude, belangenverstrengeling, misbruik van informatie of bevoegdheden, wanprestatie, werk gerelateerde ongewenste omgangsvormen (intimidatie, discriminatie) en wangedrag in de privésfeer. Allemaal komen ze terug in affaires, maar de top vier betreft in 2024: wangedrag in de privésfeer (16), belangenverstrengeling (15), omgangsvormen (8) en informatiemisbruik (6). Die volgorde zien we ook terug in de gegevens over meer jaren.

Dit jaar voegde Bart de Koning aan de grootste categorie, wangedrag in de privésfeer, voor het eerst toe om welke gedragingen het gaat (Follow the Money). Over de 154 gevallen van wangedrag in de privésfeer gedurende de afgelopen tien jaar schreef hij: “De grootste categorie is fraude, met 25 gevallen, gevolgd door agressie (22), rellen op social media (21), seksueel wangedrag (18) en overtreding van regels rond bouwen en wonen (17).”

Er zijn ook verschillen te zien in aantallen schendingen op ‘bestuurlijk niveau’. Het zal niet verbazen dat dat het lokale niveau met tienduizenden politici en bestuurders verreweg de meeste affaires kent. Over 2013-2022 ging het bij de 529 affaires om 394 affaires op lokaal niveau, 84 nationaal, 39 provinciaal en 9 internationaal. Over die periode ging het 150 keer om een lokale partij. Dat roept boeiende vragen op over de kwetsbaarheid van lokale lijsten en politici. Toch moeten we oppassen voor stereotype beelden, zo meldden we eerder.

Analyse

Wat te denken van de voorgaande data? Mijn interpretatie sluit aan bij de resultaten van ander onderzoek en luidt samengevat: ‘het glas is halfleeg en halfvol’. Nederland is Somalië niet - de Corruptie Perceptie Index laat dat elk jaar weer zien. Maar wat komt bovendrijven via affaires, de tweejaarlijkse monitor integriteit en ander onderzoek: waakzaamheid met betrekking tot de politiek-bestuurlijke integriteit blijft geboden. Elke week doet zich een nieuwe affaire voor, 30% van de politieke gezagsdragers ziet belangenverstrengeling bij collega’s en er is sprake van talrijke integriteitsmeldingen en -onderzoeken per jaar.

Integer politiek handelen is voor het vertrouwen van burgers in ons bestuur belangrijk, erg belangrijk, zo blijkt ook wel uit opinieonderzoek. EenVandaag deed dat onderzoek in 2021 voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen. Meer dan 75% van de potentiële kiezers van alle partijen vindt integriteit voor de partijkeuze redelijk of zeer belangrijk.

Aandacht voor integriteit

Maar ja, leidt dat tot voldoende aandacht in onze (nationale) politiek? Ik ben daar niet erg optimistisch over.

De nadruk op rechtsstatelijkheid speelt een hoofdrol in de nationale discussie over de kwaliteit van ons bestuur. Ook belangrijk, maar de aandacht voor integer besturen neem ik niet waar in wat het kabinet uitstraalt. Minister Judith Uitermark probeert soms wat - tegen de klippen op - maar echte steun ontbreekt.

Dat ligt niet alleen aan het kabinet. Ook de aandacht voor integriteit vanuit het parlement is gebrekkig. Dat is niet verwonderlijk, gezien de verkiezingsprogramma’s van de partijen die nu in de Tweede Kamer vertegenwoordigd zijn. Ik telde meer dan 1550 pagina’s en zocht naar trefwoorden die te maken hebben met goed bestuur, integer besturen en sociale veiligheid. 176 keer komt een van de trefwoorden voor. Geen overdadige score, maar wel lastig om te duiden. Goed en integer besturen is het meest prominent aanwezig in de programma’s van PvdD (28x), GroenLinks/PvdA (26x) en NSC en D66 (24x). Het thema doet er echter niet toe voor JA21 (0x), PVV (2x), FVD (3x) en VVD (4x).

Ook in het parlement is er evenwel gebrek aan aandacht voor integriteit. Volt (Dassen) en D66 (Sneller) ogen redelijk alert, maar de interesse bij andere Kamerleden en partijen lijkt gering, ook bij NSC en andere oppositiepartijen. Daarnaast kennen we inmiddels partijen die integer handelen zien als iets wat de tegenstander, de elite, hen oplegt (FVD met name).

Gebrekkige aandacht voor en relativering van politieke integriteit zien we natuurlijk niet alleen in ons land. Zo lijkt de Amerikaanse president vooralsnog weg te komen met benoemingen en besluiten die bol staan van vriendjespolitiek, belangverstrengeling, corruptie, machtsmisbruik, liegen, bedriegen en meer…

Al met al geen optimistische analyse, maar toch; een goed en integer bestuur blijft wat burgers willen. Politici en bestuurders die zichzelf en hun vriendjes/aanhangers verrijken ten koste van het publieke (algemeen) belang, zullen uiteindelijk de steun van de bevolking verliezen - blijf ik denken en hopen. Dat vergt rondom bijvoorbeeld De Hofvijver wel meer aandacht voor het thema. Tijd om wakker te worden...

• 1) 

  Het PI-Index project wordt gedragen door de Vrije Universiteit Amsterdam (Leo Huberts en Leonie Heres), de Erasmus Universiteit Rotterdam (Muel Kaptein) en onderzoeksjournalist Bart de Koning. Voor de dataverzameling was onderzoeksassistent Bart Sprokholt dit jaar cruciaal.

Leo Huberts is emeritus hoogleraar bestuurskunde Vrije Universiteit Amsterdam.