Het partijpolitieke congresseizoen, deel 1

D66 opent het congresseizoen al vroeg, op 12 april. De ledenvergaderingen van de sociaaldemocraten hebben de naam tot de meest gezellige congressen te behoren. Sinds het wegstappen uit de onderhandelingen tussen kabinet en constructieve oppositie over de onderwijsbegrotingen is D66 een vrijere positie gaan innemen. Op het congres geeft de partij alvast een startschot voor een nieuwe campagne – ook al moet het kabinet dan nog vallen. Rob Jetten presenteert een nieuwe agenda, waarvan de remedie voor het bouwinfarct in Nederland het meest resoneert: tien nieuwe steden bouwen tegen woningnood. De partijleider haalt uit naar het kabinet-Schoof: “chaos, ruziemakers en nul resultaat”. Een verwijt dat vooral de VVD: “Wordt het niet eens tijd voor excuses”?

In het licht van de geopolitieke spanningen vindt het Europese verhaal van Volt gretiger aftrek dan een aantal jaar geleden. Waar Gaza en Oekraïne bij GroenLinks/PvdA en de Partij voor de Dieren op de congressen interne spanningen blootleggen, voelt de partij van Laurens Dassen zich gesterkt in de urgentie van haar boodschap. Kritiek op het partijbestuur zoals op de congressen vorig jaar, lijken erdoor verstomd. Meer zetels levert dat nog niet op, en daar worstelt het partijcongres mee: moet de partij inzetten op verbreding van haar achterban, en hoe dan?

De media-aandacht voor het jaarlijkse congres van de oudste nog bestaande partij van Nederland reikt doorgaans niet verder dan de christelijke media. Dat is dit jaar anders, vanwege toenemende discussie in de partij over de verkiesbaarheid van vrouwen. Zou de partij omgaan? De makers van de NRC-podcast Haagse Zaken wijden er een hele aflevering aan; De Telegraaf laat lezers over de kwestie meepraten. De jongerenorganisatie van de SGP baart opzien door afwasborstels uit de delen met een tekst eraan (‘handig in de hand, niet in het ambt?’) die op zijn minst dubbelzinnig kan worden opgevat. De aangekondigde motie van de afdeling Vlissingen – thuisbasis van het eerste vrouwelijke SGP-raadslid Lilian Janse, die ook ambitie heeft voor de Tweede Kamer – met als doel de beginselen aan te passen, wordt op het congres zonder verder inspreken van voorstanders verworpen. Toch zal het vrouwenstandpunt van de SGP niet snel uit het zicht verdwijnt, ook vanwege de discussie over het stellen van eisen aan interne democratisering van politieke partijen.

Op het eerste NSC-ledencongres zonder partijoprichter Pieter Omtzigt aan het roer, steelt Omtzigt alsnog de show. In reactie op zijn aangekondigde afscheid spreekt hij bijna drie kwartier, de eerste congrestoespraak van zijn opvolger Nicolien van Vroonhoven in de schaduw plaatsend. Omtzigt geeft een samenvatting van de belangrijkste dossiers van zijn Kamerlidmaatschap – Toeslagen, Pensioenen, internationale spanningen – en vraagt aandacht voor de successen van zijn nog zo jonge partij. De leden reageren met bijval én opluchting: Omtzigt verdwijnt niet definitief. Hoe de toekomst er wel uit moet zien, blijft op het congres in de lucht hangen. Zolang het kabinet zit, zo lijkt de overheersende gedachte, heeft de partij sowieso bestaansrecht. Als twee weken later het kabinet valt, heeft de partij veel moeite om dat te blijven volhouden.

Anderhalve week na de val van het kabinet-Schoof congresseert de ChristenUnie in de Christelijke Hogeschool in Ede. Het meest controversiële onderwerp is de houding die de partij zou moeten aannemen in het Gaza-conflict. Traditioneel behoort de CU tot de Israël-gezinde partijen, maar een deel van de leden wenst een bijstelling van die koers. Een motie die dat bepleit wordt echter ontraden door het bestuur en krijgt geen meerderheid. Die meerderheid is wel voor een motie die Hamas veroordeelt en Israël oproept tot vrede, maar die ook lokale partijbestuurders oproept tot terughoudendheid in uitspraken over de kwestie-Gaza.

Het voorjaarscongres van de VVD (de ‘Liberale Open Dag’) staat al in het teken van de aanstaande verkiezingscampagne. Volgens de meeste media maakt partijleider Yeşilgöz het voor zichzelf en haar partij strategisch niet makkelijk door zowel de PVV als potentiële coalitiepartner uit te sluiten vanwege bewezen onbetrouwbaarheid alsook de afstand tot GroenLinks-PvdA te benadrukken (“elitaire politiek”). In de aanstaande fusiepartij krijgt "het extreme links-radicale activistische deel van de achterban van GroenLinks” de overhand, aldus de VVD-leider – een opinie die breed wordt gedeeld in haar partij. Yeşilgöz kondigt aan dat haar inzet een “stabiel rechts kabinet” is.

Ook op het jaarlijkse congres van de Partij voor de Dieren, van origine pacifistich, was de houding ten aanzien van de geopolitieke spanningen in de wereld het hete hangijzer. Een deel van de partij – waaronder oprichtster Marianne Thieme – heeft felle kritiek op de instemming van de Tweede Kamerfractie met (veel) hogere defensie-uitgaven. Ouwehand kan in Amersfoort echter opgelucht ademhalen: de leden op het congres steunen in meerderheid de defensiekoers. Zij het nipt en voorlopig. De hernieuwde mondiale wapenwedloop zal een bron van conflict blijven voor de partij, die toch al met interne spanningen kampt.

Het congres van GroenLinks en PvdA – ’s morgens apart, ’s middags gezamenlijk – van 21 juni heeft lang in de agenda gestaan als ‘het fusiecongres’. Een groot deel van de spanning daarover is echter begin juni verdwenen, toen uit een referendum bleek dat de leden van beide partijen in grote meerderheid voorstander zijn van een samengaan in 2026. De bekrachtiging op het congres van deze historische stap wordt bovendien overschaduwd door de nieuwe positiebepaling van de Tweede Kamerfractie tegenover van Israël.

De motie van Kamerlid Kati Piri om tot een volledig wapenembargo te komen richting Israël leidt op het congres tot grote beroering. Er is breed draagvlak voor, maar tegelijkertijd is er ook scherp tegengeluid van niet de minsten: oud-partijleiders Asscher, Cohen en Melkert. De fractie van de combinatiepartij weet zich gesteund, maar ziet zich ook geconfronteerd met schurende opposities. Zowel leden als beschouwers houden aan het congres een dubbel gevoel over: er zijn staande ovaties en er is boegeroep, prominente leden keren de combinatiepartij de rug toe en nieuwe leden stromen toe. Gezamenlijk, zo luidt een persbericht kort na het congres, zouden de partijen inmiddels 110.000 leden tellen.

Afgezet tegen de overweldigende media-aandacht die Caroline van der Plas en haar BBB in de afgelopen jaren hebben gekregen, passeert het congres van 21 juni 2025 betrekkelijk geruisloos. De lijsttrekkersstrijd die zich na de val van het kabinet even dreigt af te tekenen tussen Van der Plas en Keijzer, wordt op het congres voorlopig bezworen ten gunste van Van der Plas. Het congres staat al helemaal in het teken van de campagne, met nadruk op de beleidsmatige successen die BBB zou mogen claimen. De stemming is, zo constateert Trouw, dat de partij lef heeft getoond en daarvoor beloond zal worden.

Op het moment van de ledenvergadering zit JA21 in de lift. De peilingen wijzen op meer zetels dan de ene van Joost Eerdmans (die weer wordt gekozen als lijsttrekker) en ook de komst van voormalig PVV-staatssecretaris Ingrid Coenradie geeft zelfvertrouwen. In zijn toespraak speculeert Eerdmans al over de coalitievorming na de verkiezingen: hij zet in op een centrumrechtse regering met VVD en CDA waarvan ook JA21 deel uitmaakt.

De meeste partijen congresseren tweemaal per jaar, met daarnaast incidenteel buitengewone ledenvergaderingen – bijvoorbeeld in de aanloop naar verkiezingen. Van oorsprong waren deze partijcongressen voorbehouden aan afgevaardigden van lokale partijafdelingen. Inmiddels hebben bij de meeste partijen alle leden spreek- en stemrecht. Deze rechten zijn echter niet in alle partijen even sterk verankerd of gelijk verdeeld. Op congressen staat de ruimte van leden om invloed uit te oefenen op het partijbestuur en de koers van de partij dan ook geregeld ter discussie, zoals afgelopen voorjaar bijvoorbeeld bij de SGP en eerder ook bij Volt.

De grote uitzondering blijft uiteraard de PVV: geen leden, geen congres, en dus ook geen interne verantwoording en debat. Één recht geldt echter onverkort voor iedereen: wie ontevreden is, begint gewoonweg een nieuwe partij.

SP (circa 29.000 leden) en CDA (circa 26.000 leden) congresseren aankomende september. FVD (circa 60.000 leden) heeft op dit moment alleen een jongerencongres aangekondigd voor 30 augustus. Volt congresseert op dezelfde dag opnieuw. NSC en VVD houden begin september een volgend (verkiezings)congres, D66 doet dat begin oktober. DENK (circa 4000 leden) heeft (nog) geen congres aangekondigd.

Deze reportage is gebaseerd op krantenartikelen, online mediaberichten,congresstukken en enige eigen observaties. In de digitale repository van het DNPP zijn de stukken en verslagen van congressen terug te vinden van partijen die vandaag de dag in de Tweede Kamer vertegenwoordigd zijn of of daarvan in het verleden deel van uitmaakten. Met dank aan Pijke Vossestein.

Carla Hoetink is hoogleraar/directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP) aan de Rijksuniversiteit Groningen en lid van de Raad van Toezicht van het MI.