Europa: balans van een héél moeilijk jaar

Terugkijkend is de EU met moeite 2025 doorgesparteld, want Europa wordt van alle kanten bedreigd. Door Rusland, maar tegenwoordig beslist ook Amerika. Verder door toenemende interne verdeeldheid – zoals over de rechtsstaat, het buitenlandse beleid en Oekraïne – en het ontbreken van Frans-Duitse sturing. Besluiten de presidenten Trump en Poetin over het lot van Oekraïne? Trump gaat nu zelfs – zoals Poetin vanuit Moskou - in Europa de oppositie van de radicaal-rechtse partijen aanwakkeren.

De Commissievoorzitters Von der Leyen en eerder Juncker dichten de EU een belangrijke rol toe in de mondiale politiek. De vernederingen vanuit Washington en Moskou leren dat dit niet eens toekomstmuziek is. Europa doet er niet toe. Althans niet in de ogen van wat premier Van Agt destijds de ‘Grote Jongens’ noemde.

Tegelijk bloeien in Brussel deze winter volop ambities. De financiering van de strijd met Rusland door Europa om Oekraïne te redden kan historisch uitpakken. Omdat bovendien (via de NAVO) is overeengekomen Europa conventioneel-militair op de hoogte van de ijzersterke VS te brengen. Zie ReArm Europe hieronder.

Dé vraag voor 2026 is nu wel of de EU over de leiding beschikt om de uitdagingen (zoals het trage knopen doorhakken) aan te sturen. António Costa, de minzame Portugese voorzitter van de Europese Raad, ontpopt zich nog niet als president, model Herman Van Rompuy (2010-2014). De ambtelijke en politieke sturing, de planning, de actie en evaluatie liggen bij de ijverige Duitse Ursula von der Leyen als Commissievoorzitter. Waardoor de Commissie vandaag sterker staat dan de Europese Raad, een nieuw fenomeen.

Of het lukt de gigantische kosten van de oorlog in Oekraïne komende jaren te blijven financieren is de grootste Europese uitdaging van dit decennium. Het lot van dat land staat in de Europese Raad op het spel. Inzet is om niet minder dan 90 miljard euro vrij te maken als lening aan Oekraïne. En wel via een greep – echter geen confiscatie, zegt de Commissie - in de als sanctie door de EU bevroren tegoeden van Rusland van 185 miljard euro. Die waren door Moskou geparkeerd bij Euroclear, de grootste effecten bewaarinstelling ter wereld, gevestigd in Brussel. Tientallen landen, wereldwijd van Saoedi-Arabië tot dus ook Rusland, parkeren daar rentedragend hun reserves en ook de grote beleggers doen dat.

Bondskanselier Merz, eerder aarzelend, maar vandaag vlak voor massale financiële steun aan Oekraïne uit Russische tegoeden, verwelkomt president Zelenski in Brussel. Foto Council EU.

Rusland speekt van diefstal. België verwacht als gastland van Euroclear Russische daarom strafmaatregelen. “Ziet de rest van de wereld dat miljarden stallen in de eurozone politiek riskant is - zoals de Russen nu pijnlijk merken - dan heeft dat verregaande consequenties”, waarschuwt de Belgische minister van Financiën, Vincent Van Petegem. De Europees bankpresident Christine Lagarde heeft ook haar twijfels.

De andere EU-landen staan gezamenlijk voor de aansprakelijkheid garant, maar daar is eerste minister Bart De Wever niet gerust op. Voor Nederland beloopt dat maar liefst dertien miljard euro. De Wever denkt dat het EU-plan strijdig is met onder andere het Belgisch-Russische investeringsverdrag uit 1989. Hij wil “onbeperkte financiële garanties” van de EU-partners tegen eventuele Russische sancties.

België kan uiteindelijk in de EU-Raad overstemd worden. De Wever ageert al maanden tegen dit ‘nachtmerriescenario’, waarover onze buren dan ook in rep en roer zijn. Afgelopen weekeinde schaarden Italië, Bulgarije en Malta zich achter België. Hongarije, Slowakije en inmiddels ook Tsjechië stemmen tegen alles wat Oekraïne helpt. De tegenstanders hebben samen echter toch te weinig gewicht om te blokkeren.

Dit wordt kortom een historische top waarvan de uitslag valt na deze publicatie. Het lot van Oekraïne staat zoals gezegd op het spel. En daarmee de veiligheid van de rest van Europa. Voorzitter Costa wil daarom marathonlang door onderhandelen. Desnoods Oekraïne op de been houden via het alternatief van een lening gedekt door de EU. Eindigt de top in een clash, wat niet wordt verwacht, dan gaat de EU in crisissfeer over naar 2026.

Europa kan zich qua veiligheid niet langer achter de Verenigde Staten verschuilen maar is tegelijk niet in staat zich tegen Rusland te verdedigen, zo leerde de NAVO-top in juni in Den Haag. “Wat Europa en de lidstaten de rest van een tiental jaren doen, bepaalt de veiligheid van ons continent voor de rest van de eeuw”, concludeert de Europese Commissie. Urgent is de installatie van een muur van drones plus de verbeterde surveillance ter verdediging van de oostelijke flanken. Voor wat later staan een jammerlijk nog ontbrekend Europees defensieschild (om raketten neer te halen) en een ruimteschild geprogrammeerd. Alles te realiseren voor 2030, in samenwerking met behalve Oekraïne uiteraard de NAVO. Zulke EU-NAVO samenwerking is nieuw. Decennialang functioneerden de twee organisaties in Brussel los van elkaar. Heel raar eigenlijk.

Kiev krijgt tot 7,3 miljard euro toegang tot het Europees Defensie Fonds (EDF). Tegelijk wordt er door de EU geïnvesteerd in de nog weinig ontwikkelde Europese defensie-industrie. Over twee jaar verloopt veertig procent van de defensieaankopen via minimaal drie EU-landen samen, zo suggereert de Commissie. Dit in plaats van elk voor zich, wat duurder is. Op negen specifieke terreinen (zoals de transportproblemen bij snelle grote troepenverplaatsing) gaan de EU-27 efficiënter samenwerken.

Deze projecten vallen onder het dit jaar gelanceerde ReArm Europe project. Brussel trekt de komende vier jaar 800 miljard euro uit voor de realisatie van het Security and Action for Europe project (SAFE). 650 miljard daarvan moeten de EU-landen zelf ophoesten. Daarnaast gaat de Commissie 150 miljard euro lenen op de kapitaalmarkt. Landen mogen de aanschaf van defensie-investeringen via goedkope leningen daaruit betalen, mits voor minstens twee derde van Europese makelij.

Tegelijk is het Stabiliteits- en Groeipact deels opgeschort. Landen met nu al te hoge staatsschulden (zoals Italië) mogen hun defensie-uitgaven verhogen met 1,5 procent van hun nationaal inkomen, zonder dat dit meetelt bij hun maximaal toegelaten staatsschuld.

Ooit noemde Ursula von der Leyen de Green Deal het Europese “man op de maan-project” van de Amerikanen in de jaren zestig. We gingen het klimaat bedwingen. Zij doelde op het dozijn wetten van haar vicevoorzitter Frans Timmermans en zijn rechterhand, de vroegere klimaatactivist en expert Diederik Samsom, die Europa tegen 2050 totaal klimaatneutraal wilden maken.i

Dat gecompliceerde en ingrijpende werkstuk is afgelopen jaar stap voor stap uitgekleed en deels uitgesteld. Tegelijk houdt de EU wel vast aan genoemde ambitie. Maar ze kreeg het recent toch niet voor elkaar dat EU-stappenplan voor de afbouw van fossiele brandstoffen in de verklaring van de VN-klimaattop COP30 te krijgen.

De Commissievoorzitter vernam in februari in Antwerpen, waar zij de Clean Industrial Deal bij het bedrijfsleven introduceerde, alarmsignalen: “onuitvoerbaar en tegelijk dodelijk voor de concurrentiekracht van Europa, die Green Deal”. Vandaag ligt bij de Commissie de focus op een bedrijfsleven dat wereldwijd wel meekan. Meer daarover hieronder.

• - 

  De EU-27 laten de afgesproken vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 90% in 2040 in vergelijking met 1990 niet los, maar temporiseren en flexibiliseren. Klimaatcommissaris Wopke Hoekstra: It takes 27 to tango, ofwel: we moeten wel met de aarzelende meerderheid mee;
• - 

  Het verbod op de verkoop na 2035 van nieuwe auto’s met een vervuilende verbrandingsmotor verdwijnt. Geschrokken van de goedkope Chinezen heeft bondskanselier Friedrich Merz, namens de Duitse autolobby (Volkswagen, BMW, Mercedes), dit afgedwongen. Een prestigieuze klimaatambitie gaat zo overboord;
• - 

  Het al tot 2028 uitgestelde Emissiehandelssysteem ETS2 dat verkeersbrandstoffen en verwarming duurder maakt, wordt versoepeld;
• - 

  De regelgeving voor ontbossingsvrije producten (EUDR), wordt voor een tweede keer met minstens een jaar tot 2027 uitgesteld en vereenvoudigd. Voorlopig blijft het daarom onzeker of er bos sneuvelt voor bijvoorbeeld onze chocolade, vlees, papier of autobanden;
• - 

  Er is een plan uitgelekt om de regels voor bestrijdingsmiddelen in de agrarische sector af te zwakken;
• - 

  De invoerheffing op vervuilende goederen CBAM, zoals cement, staal, aluminium, meststoffen is zó afgezwakt dat negentig procent (de kleinere bedrijven) eraan ontsnapt. Volgens de Commissie wordt niettemin meer dan negentig procent van dergelijke goederen dan tóch nog belast.

“Na al die ambitieuze maatregelen van de afgelopen jaren kon je deze week geen andere conclusie trekken dan: O mijn god, wat hebben we onze bedrijven aangedaan? Wat hebben we onze burgers aangedaan?”, aldus een berouwvolle Brusselse expert in de NRC van 25 oktober. Het voorgaande zijn namelijk enkele voorbeelden uit een geheel van afzwakkingsmaatregelen.

“We wilden één groot ecosysteem. We gingen niet alleen het klimaat redden, maar ook alle andere ecologische crises oplossen; biodiversiteit, vervuiling, grondstoffenverbruik en meer (…). Bovendien iedere Europeaan moest worden meegenomen in deze omwenteling”, zo schrijft genoemde Samsom (nu topman bij de Gasunie) in zijn recente boek.ii Zó gezien lijkt het er sterk op dat de vader van de Green Deal, er zelf intussen al niet meer in geloofde….

Toch ligt de EU vandaag op koers om haar 2030 netto emissiereductiedoel van 55% te halen. De doelstelling voor hernieuwbare energie ligt eveneens ruwweg op schema. Deze recente conclusies van de Commissie-experts relativeren het voorgaande wel.

Europa sukkelt economisch achteraan tegenover Amerika en China. Onze economische groei is al jaren maar de helft van de Amerikaanse. Qua innovatie kunnen wij niet tippen aan China, laat staan de Verenigde Staten. De modale werknemer in Europa verdient vandaag dan wel veertigduizend euro, de modale Amerikaan echter zestigduizend dollar. Dat komt door de hier achterblijvende productiviteit. De regeldruk ofwel ambtenarij in Europa beloopt het dubbele van de Amerikaanse. De bevolking krimpt en de vergrijzing neemt toe. Tegelijk is door de oorlog om Oekraïne Rusland weggevallen als leverancier van goedkope energie. De existentieel bedreigende klimaatomslag eist omschakeling naar schonere technologie.

Dit alles vraagt samengevat om een jaarlijkse kapitaalinjectie (voor o.a. investeringen en research) van ruwweg 800 miljard euro. Dat geld komt beschikbaar na de creatie van een uniforme EU-kapitaalmarkt. Aldus het vuistdikke rapport van Mario Draghi op verzoek van de Commissie in 2024 opgesteld door de Italiaanse topbankier en voormalig premier.

Er zijn dit jaar diverse voorstellen gepresenteerd om overbodige regels te schrappen of te vereenvoudigen, zoals gezegd onder andere op het vlak van duurzaamheid. Het gaat om o.a. de zogenaamde Omnibus-wetgeving. De Commissie ontving vanuit de EU maar liefst 200.000 suggesties in die richting, aldus vicevoorzitter Teresa Ribera (Concurrentie). Zij verwacht dat de diverse recente administratieve verlichtingen het Europese bedrijfsleven jaarlijks een miljard euro besparen.

Vooral Frankrijk en Duitsland en de Oost-Europese landen willen hun klassieke industrietakken (zoals chemie, staal, glas, de mijnen) beschermen tegen de hevige concurrentie vanuit Azië en de VS. De Europese Raad wil een “simplificatie-revolutie”. Von der Leyen kondigde een “Industrial Accelerator Act”, een batterijfonds van 1,8 miljard euro en een “De-carbonisatie Bank” aan.

Toch is anderhalf jaar na ‘Draghi’ nog maar een magere elf procent van zijn suggesties uitgevoerd, aldus de European Policy Innovation Council. Kanselier Merz heeft dan ook geregeld dat er op 12 februari een extra Europese Raad komt. Slechts een onderwerp: wat te doen aan de verzwakte concurrentiekracht van het bedrijfsleven? Hoe voorkomen wij in Europa kapot te worden beconcurreerd?

Het door links gekoesterde taboe op de creatie van terugkeercentra voor het uitzetten van asielzoekers sneuvelde op 8 december in de Ministerraad in Brussel. De nationale overheid krijgt de mogelijkheid om hen die komen uit een volgens Brussel veilig land voortaan direct af te wijzen. Om hun terugkeer snel af te handelen wordt hun opsporing mogelijk en het eveneens onderzoeken van hun persoonlijke bezittingen en elektronische apparatuur, desnoods tegen hun zin. Wie niet meewerkt kan in de cel komen. Tot nu toe blijft tachtig procent van deze migranten hier illegaal zogezegd ‘hangen’. Zij kiezen daarvoor zelf, dan wel omdat hun thuisland ze niet terug wil zien.

Voorheen omstreden terugkeerhubs, zoals Nederland overweegt in Oeganda, worden een Europese optie, mits binnen de kaders primaire mensenrechten. Om bovendien de populairste aankomstlanden (zoals Italië of Griekenland) te ontlasten gaan andere landen migranten overnemen. Dan wel €20.000 afdragen bestemd voor de opvang elders per persoon. Voor Nederland, dat voor zulke afkoop kiest, gaat het om een quotum van 1095 personen. Zes EU-landen (bijvoorbeeld Oostenrijk) worden geheel of ten dele vrijgesteld omdat de migratiedruk daar al bijzonder hoog was. Het Europees Parlement zal de regelingen naar verwachting goedkeuren. Deze elementen van een beoogde uniforme EU-Terugkeerregeling vormen de nog ontbrekende schakels in het bredere Migratie- en Asielpact dat volgend jaar in werking treedt.

“Er is binnen Europa heel breed draagvlak voor dat de grenzen dicht moeten (…) Met deze besluiten zijn we echt een paar stappen verder dan in Nederland”, aldus demissionair minister David van Weel (Buitenlandse Zaken) tegen de nieuwssite Brusselse Nieuwe.

Het Europees buitenlands beleid komt zwaar beschadigd uit 2025. Alom faalt het prestigieuze (met 5.000 diplomaten opgetuigde) Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB). Bij het beraad over een staakt-het-vuren in Oekraïne staat de EU buitenspel. In de zijlijn functioneert wel de Coalition of the Willing van westerse bereidwillige landen met vooral Duitsland en Frankrijk als sturend vanuit de EU. Europees buitenland-chef Kaja Kallas is het na anderhalf jaar nog niet eens gelukt de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Marco Rubio, te zien te krijgen.

Europa kwam er al evenmin aan te pas bij het zogenaamde vredesplan over Gaza. Maandenlang reageerde de EU - na intern getwist hierover - zwak op wat velen zien als de huiveringwekkende volkerenmoord door Israël op hun Palestijnse buren. Gaza was de voor Europa fatale klap qua geloofwaardigheid in de talrijke niet-westerse landen, concludeert de historicus Geert Mak.

Ook de Spaanse premier Pedro Sánchez hekelt de dubbele standaard van Europa. Negentien pakketten sancties tegen Rusland, maar nul tegen Israël. “Waarom eist Europa wel compensatie van Rusland voor de enorme oorlogsschade in Oekraïne en niet van Israël dat Gaza grotendeels vernietigde?” Von der Leyens’ welbespraakte woordvoerders weten momenteel geen raad met die terugkerende vraag.

In 2025 is het cordon sanitaire verdwenen. Het in het Europees Parlement weigeren samen te werken met radicaal-rechts hield na hun verkiezingsoverwinning van 2024 geen stand. Rechts en de christendemocratische EVP kozen op 14 november als meerderheid in Straatsburg voor het verwateren van twee centrale klimaatwetten.

De stemming op 14 november in Straatsburg waar het taboe op samenwerken met radicaal rechts sneuvelde. Foto Europees Parlement

Zo worden bedrijven niet langer verplicht om een klimaattransitieplan op te stellen. De wet (CSDDD), die bedrijven verantwoordelijk maakt voor misstanden zoals kinderarbeid in hun keten, geldt nog maar voor de allergrootste bedrijven (5.000+ werknemers). Het vereiste als onderneming om de héle toeleveringsketen op misstanden te controleren vervalt. De eerste schakel in de ontwikkeling van een product volstaat. Ook de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD), die bedrijven verplicht om te laten zien wat hun impact is op mens en milieu, valt daaronder.

De koerswijziging vloeit voort uit een initiatief van de Hongaars premier Viktor Orbán die twee jaar geleden de Patriots for Europe (met o.a. de PVV) als radicaal-rechtse fractie in Straatsburg op de been bracht. Ze werd met 84 parlementsleden meteen de derde grootste.

Bovenaan (meteen na Oekraïne) de vergaderagenda vandaag: worden wij het in 2026 eens over de financiering van de EU tot 2034? Enerzijds is dit een zevenjaarlijkse, maandenlange vergader-marathon, tegelijk spannend voor Nederland als groot contribuant. Dit zeker nu de Commissie euro-obligaties (massale Europese schulden) wil invoeren. En wel om op kosten van de rijkere landen de tekorten elders te limiteren.

Bovendien wil de Commissie Nederland de traditionele compensatie voor onze rol als grootbetaler afnemen. Op een jaarlijkse Nederlandse contributie van ruwweg acht miljard betekent die twee miljard rebate vandaag toch een forse korting. In een achttien kantjes lange brief hebben de demissionaire VVD-ministers Van Weel (Buitenlandse Zaken) en Heinen (Financiën) al zuinig gereageerd.

Mag aankomend premier Rob Jetten (?) – aannemend dat vooral de VVD staat op minimaal weer twee miljard korting – die klus gaan klaren? D66-er Jetten is vandaag nog moeilijk voorstelbaar als de leider van de “zuinige vier”, zoals destijds VVD’er Mark Rutte. Dus met Oostenrijk, Denemarken en Zweden en soms ook Finland, gesteund door Bezahlmeister Duitsland.

Time for some Merz-Macron magic hoopte The Economist op 30 augustus na het aantreden van de nieuwe bondskanselier. “Na de jarenlange magere relatie Scholz-Macron nu dan een koppel dat elkaar wél verstaat. Beiden financieel expert, beiden vloeiend Engelstalig. Beider prioriteiten? Naast de geopolitieke crises, een verbeterde Europese concurrentie- en defensiekracht.”

Een half jaar later is van Duits-Franse sturing, zoals destijds door het Merkozy koppel geboden, weinig te merken. Beide leiders zijn verstrikt in hun binnenlandse problemen. Ze proberen in de Europese Raad niettemin het dringend nodige compromis over de financiering van de oorlog om Oekraïne rond te krijgen.

Intussen zit de EU met een leiderschapsprobleem nu zoveel afhangt van de Commissie en haar voorzitter. Winst is het wel dat Europese Raad voorzitter Costa en von der Leyen - hoewel twee rivaliserende kapiteins op hetzelfde schip - goed samenwerken. Dat ontbrak voorheen met de Belgische Raadsvoorzitter Charles Michel. Ander pluspunt is dat de radicaal-rechtse premier Giorgia Meloni van Italië “een oase van politieke en budgettaire rust maakte” aldus de Belgische kwaliteitskrant De Tijd.

“De decennialange Pax Americana (vrede onder Amerikaanse leiding) is voorbij”, zegt bondskanselier Merz. “Europa financieren, de Green Deal verdunnen, de migratie beperken, Oekraïne redden, de burgerij winnen voor verdubbelde defensie-uitgaven en dwarsligger Orbán neutraliseren”. Dat waren hier de prioriteiten in deze analyse van juni. Ze gelden onveranderd ook voor 2026.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.