Polen tussen Europese rechtsnormen en politieke blokkade

De verkiezing van Karol Nawrocki tot president van Polen markeert een keerpunt in het rechtsstatelijk herstel van het land. Terwijl premier Donald Tusk ambitieuze plannen had om de democratische rechtsstaat te herstellen, dreigt de nieuwe president, gesteund door de autoritaire partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), alle vooruitgang te blokkeren. Dit artikel is gebaseerd op een interview dat is gehouden met John Morijn.

De Poolse presidentsverkiezingen van juni 2025 brachten een onverwachte uitkomst. Karol Nawrocki, onafhankelijke kandidaat gesteund door PiS, versloeg de favoriet Rafał Trzaskowski de burgemeester van Warschau die werd gesteund door Tusk's Burgerplatform (PO). Dit was verrassend gezien het feit dat Trzaskowski op kop lag in de peilingen. Nawrocki's campagne kenmerkte zich door een sterk anti-Europees en anti-Oekraïens sentiment, dat weerklank vond bij kiezers die moe waren van de opvang van 1,5 miljoen Oekraïense vluchtelingen.

De nieuwe president brengt het kabinet-Tusk in een lastige positie. Sinds 2015 werd Tusk's hervormingsagenda al geblokkeerd door de PiS-president Andrzej Duda, waardoor de hoop was gevestigd op een nieuwe president die de rechtsstatelijke plannen van Tusk wel zou steunen. Met Nawrocki's verkiezing is die hoop de bodem ingeslagen. Als onderdeel van het PiS-netwerk zal Nawrocki naar verwachting alle wetgeving blokkeren die gericht is op rechtsstatelijk herstel. Dit probleem illustreert de fundamentele spanning in het Poolse politieke systeem: terwijl de premier de dagelijkse regering leidt, heeft de president aanzienlijke constitutionele bevoegdheden, waaronder vetorecht over wetgeving en de rol van opperbevelhebber van de strijdkrachten.

Het echte probleem ligt volgens Morijn, die recent uitvoerig schreef over deze kwestie op Verfassungsblog, echter niet bij de institutionele blokkade, maar in de verkeerde benadering van het herstel zelf. Morijn bekritiseert het dominante "fixing the rule of law by breaking it"-framework, dat ten grondslag ligt aan de herstelplannen van het kabinet-Tusk.

Europa's mislukte strategie

Een cruciaal onderdeel van het probleem is de rol van de Europese Unie (EU). Toen Tusk in 2023 aantrad, beloofde hij het rechtsstatelijk herstel puur nationaal op te lossen. De EU ging hierin mee en gaf vervolgens 137 miljard euro aan geblokkeerde fondsen vrij, puur op basis van plannen waarvan bekend was dat ze onuitvoerbaar zouden zijn zolang de president kon tegenwerken.

"Dit heeft de EU in een onmogelijke positie gebracht," aldus Morijn. "Ze hebben hun belangrijkste ‘leverage’ opgegeven zonder dat er daadwerkelijk iets is verbeterd. Nu zitten ze met de gebakken peren." De EU kan moeilijk toegeven dat ze partijpolitieke motieven had – Von der Leyen en Tusk zitten beiden in de Europese Volkspartij – en staat machteloos nu blijkt dat de rechtsstatelijke problemen onverminderd voortbestaan.

Morijn pleit voor een fundamenteel andere aanpak. In plaats van het probleem als puur nationaal te beschouwen, zouden de Poolse autoriteiten gebruik moeten maken van de meerlagige rechtsorde waarin Polen opereert. "Elke jurist in de EU heeft twee wetboeken op zijn bureau," legt hij uit, "een met de nationale vlag, een met de Europese vlag. Bij conflict heeft die met de Europese vlag altijd voorrang."

Deze benadering zou concreet betekenen dat de regering een wet introduceert die direct gebaseerd is op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en EU-recht. Zo'n 'Wet ter herstel van het EVRM-recht op een eerlijk proces en ter bescherming van de integriteit van de EU-prejudiciële procedure' zou een herziening van de status van alle rechters kunnen rechtvaardigen die sinds 2018 zijn aangesteld door de door PiS gecontroleerde Nationale Rechterlijke Raad.

Het strategische voordeel van deze aanpak is dat het de nationale constitutionele gevangenis doorbreekt die door autocraten wordt gecreëerd. Zoals Morijn benadrukt: "Autocraten kunnen alleen hun lokale juridische context volledig controleren. Internationaal en EU-recht blijven parallel van toepassing."

Implicaties voor Europa's veiligheid

De verkiezingsuitslag heeft ook belangrijke gevolgen voor de Europese veiligheid en de steun aan Oekraïne. Polen is cruciaal voor de militaire steun aan Oekraïne – het land spendeert 4,7% van zijn BBP aan defensie en fungeert als doorvoerroute voor wapenleveranties. Nawrocki's anti-Oekraïense houding roept vragen op over de continuïteit van deze steun.

Bovendien compliceert dit de EU-toetredingsonderhandelingen met Oekraïne. Terwijl formeel nog altijd wordt gesteld dat Oekraïne via de NAVO zou moeten toetreden, verschuift de realiteit naar mogelijk EU-lidmaatschap zonder NAVO-lidmaatschap. Polen speelt hierin een sleutelrol als grootste buurland en defensie-supermacht binnen de EU.

Wat opvalt in Morijn's analyse is dat het probleem vooral politiek, niet juridisch is. "Dit is juridisch gezien helemaal geen onoplosbaar probleem," benadrukt hij. "Als je maar openlijk erkent dat je in een meerlagige rechtsorde leeft en dat alleen de nationale kant is aangetast, terwijl juist de Europese laag is versterkt."

Het echte probleem ligt in wat hij een "mentale blokkade" noemt. Politiek gezien zou erkenning van de Europese rechtsnormen betekenen dat Tusk moet toegeven dat hij beloftes heeft gedaan die hij niet kan waarmaken. Dit verklaart waarom zelfs democratische krachten vasthouden aan een nationale benadering die gedoemd is te falen.

De situatie in Polen illustreert een breder Europees probleem: hoe om te gaan met democratische ‘backsliding’ binnen de EU. Morijn's alternatief is het direct toepassen van Europese rechtsnormen. Dit biedt een uitweg uit deze impasse. Het vereist echter politieke moed van zowel Poolse als Europese leiders om toe te geven dat de huidige strategie heeft gefaald en om een nieuwe koers in te slaan.

Met Nawrocki's aantreden in de zomer wordt de urgentie alleen maar groter. De komende maanden zullen cruciaal zijn om te bepalen of Polen een weg vindt om zijn democratie te herstellen zonder de rechtsstaat verder te beschadigen – of dat het land nog verder afglijdt naar autoritarisme, met alle gevolgen vandien voor de Europese stabiliteit en veiligheid.

John Morijn is bijzonder hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen en universitair docent Europese mensenrechten